2. Bilishda ob’ekt va sub’ektning o’zaro aloqasi. Hissiy, empiric, nazariy, mantiqiy va intuitive bilish darajalarining o’zaro aloqasi va farqi

Nazariy bilim darajasi va uning shakllari. Ilmiy dalillar nazariyaga nisbatan ham ikki 
xil vazifani bajaradi: mavjud nazariyaga nisbatan ilmiy dalil yo uni mustahkamlaydi (verifikatsiya 
qiladi), yo u bilan to‘qnashadi va uning asossizligini ko‘rsatadi (falsifikatsiya qiladi). Biroq, 
boshqa tomondan, nazariya empirik tadqiqot darajasida olingan ilmiy dalillar yig‘indisini 
shunchaki umumlashtirishgina emas. Uning o‘zi yangi ilmiy dalillar olish manbaiga aylanadi. 
Shunday qilib, empirik va nazariy bilim yaxlit hodisa – ilmiy bilim ikki tomonining birligi 
hisoblanadi. Bu tomonlarning muayyan ilmiy bilish jarayonidagi o‘zaro aloqasi va harakati, 
ularning o‘zaro nisbati nazariy bilimga xos bo‘lgan shakllarning izchil qatori yuzaga kelishini 
belgilab beradi. Nazariy bilim muayyan maqsadga yo‘nalgan ilmiy asoslangan bilim darajasi. 

---

Nazariy bilimning asosiy shakllari: ilmiy muammo, gipoteza, nazariya, tamoyillar, qonunlar, 
kategoriyalar, paradigmalardir.
Ilmiy muammo. Har qanday ilmiy bilish muammodan boshlanadi. Umuman olganda, 
inson bilimining rivojlanish jarayonini ayrim muammolarni qo‘yishdan ularni yechishga o‘tish, 
so‘ngra yangi muammolarni qo‘yish sifatida tavsiflash mumkin. Biroq muammoning haqiqiy o‘rni 
qanday? Ilmiy muammolar nima uchun yuzaga keladi? Muammoning masaladan farqi nimada? 
Ilmiy muammolar doirasi qanday? 
Muammo– bilishning rivojlanish jarayonida ob'ektiv tarzda yuzaga keladigan, yechimini 
topish muhim amaliy yoki nazariy ahamiyatga ega bo‘lgan masala yoki masalalar majmuidir. 
Shuningdek muammo, hal qilishni talab etuvchi nazariy yoki amaliy masala; fanda – biron-bir 
hodisalar, ob'ektlar, jarayonlarni tushuntirishda qarama-qarshi yondashuvlar ko‘rinishida amal 
qiluvchi va uni yechish uchun muvofiq nazariyani talab etuvchi ziddiyatli holatdir.
Muammoni to‘g‘ri qo‘yish uni muvaffaqiyatli yechishning muhim shartidir. To‘g‘ri 
qo‘yilmagan muammo yoki soxta muammo haqiqiy muammolarni yechishdan chalg‘itadi.
Muammoni qo‘yish – ilmiy bilish jarayonining dastlabki bosqichi. Muammoni qo‘yishda, 
avvalo, ayrim holatni masala sifatida anglab yetish, qolaversa, muammoning mazmunini aniq 
tushunish, ma'lum va noma'lum narsalarni ajratgan holda uni ta'riflash lozim.
Ilmiy muammolar predmetga yoki protseduraga doir bo‘ladi. Predmetga doir 
muammolarda o‘rganilayotgan ob'ektlar, protseduraga doir muammolarda esa – bilim olish va 
uni baholash usullari aks etadi. O‘z navbatida, predmetga doir muammolarning empirik va 
konseptual, protseduraga doir muammolarning metodologik va baholash kabi turlari farqlanadi.
Predmetga doir muammolar empirik muammolarni yechish uchun materialni sof nazariy 
tahlil qilish bilan bir qatorda, predmetlar bilan ma'lum amallarni bajarish lozim, vaholanki, 
konseptual muammolar borliqqa bevosita murojaat etishni talab qilmaydi. Predmetga doir 
muammolardan farqli o‘laroq, protseduraga doir muammolar doim konseptual xususiyatga ega 
bo‘ladi; protseduraga doir muammolar o‘rtasidagi farq shunda ko‘rinadiki, metodologik 
muammolar nisbiy mushohada ko‘rinishida yechimga ega bo‘lishi mumkin emas, baholash bilan 
bog‘liq muammolar esa fanga mezon vazifasini bajaruvchi ko‘rsatkichlar va mo‘ljallarni olib 
kiradi.
Empirik muammo avvalo ma'lumotlarni izlashni nazarda tutadi; empirik muammolarga 
kuzatish, eksperiment, o‘lchash kabi ilmiy metodlar yordamida javob topish mumkin. Bundan 
tashqari, yechimini topish uchun asboblar yasash, reaktivlar tayyorlash va hokazolar kerak bo‘lgan 
muammo ham empirik hisoblanadi.
Konseptual muammolar ilgari olingan ko‘p sonli ma'lumotlar bilan bog‘liq bo‘lib, ularni