2. Biogenetik nazariya vakillari. Sobiq Sovet psixologiyasida shaxs rivojlanishi nazariyalari

Tafakkur
Odamzod tafakkuri dastlab elementar mehnat faoliyati bilan chambarchas bog‘langan edi. Bu aniq-amaliy tafakkur edi. Keyinchalik tafakkur
aniq tafakkurdan abstrakt tafakkur sari na amaliy tafakkurdan nazariy tafakkur
sari taraqqiy qilib bordi. Albatta, abstrakt va nazariy tafakkur tajribadan
ajralmagan holda o‘sib bordi. Mantiqiy tafakkur shakllari ham mehnat tajribasida va dunyoni bilish jarayonlarida hosil bo‘ldi va o‘sib bordi.
Odam hodisalar o‘rtasidagi muhim aloqa va munosabatlami, tabiat va
ijtimoiy hayot qonunlarini tafakkur yordami bilan ochib oladi. Insonning
ong idora qiladigan faoliyati endi faqat oddiy qo‘l mehnati qurollari, ovqat,
kiyim-kechak va turar joyinigina yaratib qolmay, balki fan, san’at, murakkab texnikani ham yaratadi. Kishilar ilmga asoslangan dunyoqarash yaratishga intiladilar va shunga harakat qiladilar. Taraqqiy qilayotgan fan,
texnika va san’at esa o‘z navbatida kishilar ongining o‘sishiga, ulaming
ma’naviy qiyofasiga, tafakkuriga ta’sir etadi.
Awalgi nasllaming tajriba va bilimlari tilda mustahkamlanib, keyingi
nasllaiga o‘tib keldi. Mehnat aloqalarida takomillashib boigan til o‘z navbatida
kishilaming ongi va tafakkuri taraqqiyotiga ham ta’sir etdi. Yozuvning takomillashuvi tufayli kishilaming o‘zaro aloqasi va bir-biriga ta’siri mislsiz
darajada kengaydi va mazmundor bo‘lib qoldi. Kishilar bir-birlari bilan bevosita
aloqa qilish orqaligina emas, balki uzoq masofadagi kishilar bilan va ilgari
o‘tgan kishilar bilan bavosita «aloqa» bog‘lash yo‘li bilan ham ulaming ongi,
bilim va tajribasi bilan boyiydigan bo‘lib qoladi. Til kishining butun ongh
faoliyati bilan chambarchas bog'langandir. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek,
til mehnat bilan bir qatorda inson jamiyati va ongini taraqqiy ettiradigan
ikkinchi asosiy faktordir.
Mehnat jarayoni va ijtimoiy munosabatlarning tarkib topish jarayonida
tafakkur va til bilan birga, odam irodasi ham paydo bo‘ldi hamda tarixan o‘sa
bordi. Odam, ish ko‘rishdan oldin o‘z harakatlarini tasawur qiladi, shu
harakatlarni oldin o‘ylab ko‘radi, qo‘yilgan maqsadga yetish uchun anglabbilib g‘ayrat ko‘rsatadi, ro‘y bergan qiyinchiliklami yengib o‘tadigan boiib
qoladi. Iroda bilan bo‘ladigan harakatlar — ongli harakatlar shakllanadi. Shu
bilan birga, odamning iroda-ixtiyor bilan qiladigan harakatlari bo‘ladi. Tevarakatrofdagi muhitni o‘zlashtirish, uni o‘z ehtiyojiga moslashtirish imkonini
paydo qildi. Odam iroda egasi bo‘lganligi tufayli tarixiy taraqqiyot jarayonida
tabiatni o'ziga asta-sekin bo‘ysundirdi, uni o‘ziga xizmat qilishga majbur
etdi. Odam tabiatni, tevarak-atrofdagi olamni o‘z maqsadlariga muvofiq qilib
o'zgartiradi, unga yangilik kiritadi. 0 ‘sha tarbuy taraqqiyot jarayonida, uzoq
kurash yo‘li bilan insonlar ijtimoiy muhitining stixiyali ta’siridan qutuladi,
ijtimoiy taraqqiyot qonunlarini sekin-asta bilib olib, ijtimoiy hayotga uyushgan holda ta’sir ko'rsata boshlaydi, inson jamiyatining taraqqiyotini muayyan
yo‘lga sola boshlaydi.

Xotira
Shuni aloshida ta'kidlash kerakki, xotiraning bosh roli o’tmishda yuz bergan narsa va xodisalarni aks ettirish bilan cheklanib qolmasdan, balki sham shoxirga, sham kelgusida amalga oshirish rejalashtirilgan voqelikning ro’yobga chiqishini ta'minlaydi. Tabiatda va jamiyatda nomoyon bo’ladigan shar qanday toifadagi rushiy xodisa o’zining tarkibiga kiruvchi shar bir qismni muayyan tartibda o’zaro boqlangan tarzda saqlash qolinishini talab etadi. Turli ko’rinishga ega bo’lgan "boqlanish"ga imkoniyat yoki shart-sharoit vujudga kelmasa, u sholda rivojlanish to’qrisida so’z sham bo’lishi mumkin emas, chunki, I. M. Sechenov iborasi bilan aytganda, kishi "chaqaloqlik xolatida"mangu qolib ketgan bo’lur eda. Inson xotirasining qonuniyatlarini o’rganish psixologiya fanining markaziy masalalaridan biri bo’lib shisoblanadi. Ma'lumki, insonning shar qanday kechinmasi, shatto xatti-sharakatlari uzoq muddat ongda saqlanib, ma'lum bir sharoitda qayta namoyon bo’luvchi izlar qoldiradi. Shuning uchun xotira deganda, insonga tabiat, jamiyat, koinot to’qrisida ma'lumot, xabar, axborat va taassurot to’plash imkonini baradigan shamda ilgarigi tajriba izlarining esda olib qolinishi, esda saqlanishi, qayta esga tushirilishi, eslashi, tanishi tushuniladi. O’tgan asrning 70-80 yillaridan boshlab xotirani tadqiq qilishda tajriba, tekshiruv, sinov usullaridan foydalanila boshlangan. O’tgan asrning 80-yillarida nemis rushshunosi German Ebbingauz "sof" xotira qonunlarini o’rganish imkonini beruvchi, boshqacha so’z bilan aytganda, tafakkurga boqliq bo’lmagan sholda izlarning esda olib qolinish jarayonini tadqiqot etishning yangi uslubini taklif qilgan.
Xayol
Jashon psixologiyasida xayol insonning ijodiy faoliyatning tarkibiy qismi sifatida talqin qilinadi, u tizimiy xususiyatli xatti-sharakatning oraliq va yakuniy mashsullari orqali aks etadi, muammoli vaziyatda noaniqlik, noma'lumlik alomatlari vujudga kelsa, u sholda faoliyat rejasini qayta ko’rib chiqishni ta'minlaydi. Shu narsani aloshida ta'kidlab o’tish kerakki, shech qachon xayol ijodiy faoliyat dasturining yaratuvchisi sifatida namoyon bo’lmaydi, balki uning ayrim o’rinlarini to’ldirishning va almashtirishning timsollarini yaratadi, xolos.
Xayolning bilish jarayoni sifatidagi asosiy vazifasi shundan iboratki, u amaliy faoliyat boshlanmasdan turib, uning mashsulini oldindan tasavvur qilish va ularning timsollar atriqasida vujudga keltirishdan iboratdir. Inson shaxsiy faoliyatida ayrim qiyinchiliklar vujudga kelsa, ularni bartaraf qilish uchun odam o’ylanadi, fikriy obrazlarni yaratadi, ularga yangi qo’shimchalar kiritadi, xulas mashsulotning sifatli chiqishini, uning buyum tariqasida namoyon bo’lishini xayol uzluksiz ravishda ta'minlab turadi. Aytaylik, inson stul yasamoqchi bo’lsa, u eng avval unga oid qismlarni tayyorlaydi, shaxs xayolan uning sifatiga e'tibor beradi, keyin ularni yaxlitlaydi, o’zaro birlashtiradi shamda buyum shaklida gavdalantiradi.
Odamning shar qanday izlanishli, meshnat va ijodiy faoliyatlari xayoliy jarayonlarni o’z ichiga qamrab oladi, kashfiyotning dastlabki obrazlari, tarkiblari aniq voqelikdan uzoq bo’lishidan qat'i nazar taraqqiyot (rivojlanish), turtkisi vazifasini bajaradi. Odatda xayol inson faoliyatining zaruriy tarkibi, mushim sharti sifatida uning turlari atamasi nomlari bilan ifodalanadi, chunonchi badiiy, adabiy, ilmiy izlanishli, musiqaviy, loyishaviy, konstruktorlik. evristik (fikriy topqirlik), ijodiy faoliyat kabilar. Shaxs tomonidan bajarilishi, amalga oshirilishi lozim bo’lgan shar qanday faoliyatning mashsuli oldindan tasavvur qilinishi, yaxlit timsol shaklda ko’z o’ngiga keltirilishi shart.
Diqqat
Psixologiya fanida diqqatga shar xil ta'rif beriladi, uni yoritishda psixologlar turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqtaga to’plab, muayyan bir ob'ektga aktiv (faol) qaratilishi aytiladi (P. I. Ivanov). P. I. Ivanovning fikricha, biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan shar bir narsa, shar bir xodisa, o’zimiz qilgan ishimiz, o’y va fikrlarimiz diqqatning ob'ekti bo’la oladi.
N. F. Dobrinin. N. V. Kuzmina, I. V. Straxov, M. V. Gamezo, F. N. Gonobolin va boshqalarning nuqtai nazaricha, diqqatning vujudga kelishida ongning bir nuqtaga to’planishi ong doirasining torayishini bildiradi, go’yoki ong doirasi bir muncha tiqizlanadi. Bunday torayish va tiqizlanish natijasida ong doirasi yanada yorqinlashadi. Ongning eng toraygan, tiqizlangan yorqin nuqtasi diqqatning markazi (fokusi) deb nomlanadi. Xuddi shu markaz (fokus) ga tushgan idrok qilinayotgan jismlar, tasavvur obrazlari, o’y va fikrlar to’la, yorqin va aniq ifodalanadi. Jashon psixologlarining fikricha, diqqat uzluksiz ravishda, muayyan darajada aktivlik xususiyatini saqlab turadi. Bunday aktivlik, ongning biron bir ob'ektga o’ynalishining kuchayishi va ma'lum vaqt davomida diqqat yo’naltirilgan narsaga ongning faol (aktiv) qaratilishini regulirovka qilib turadi shamda mazkur sholatning saqlanishini ta'minlaydi.
Diqqat bilish jarayonlarini (sezgi, idrok, tasavvur, xotira, tafakkur, xayol va boshqalarni) vujudga kelish, rivojlanish va takomillashishning zaruriy shartidir. Bilish jarayonlarining birligi, barqarorligi, o’zaro ularning uyqunligi, samaradorligi, mazmundorligi va tizimliligi bevosita diqqatga boqliqdir.
Insonning shar bir bilish jarayoni faqat diqqat yordamidagina ro’yobga chiqa oladi (lekin qiziqish va irodaviy aktni e'tibordan chetda qoldirmaslik shart). Agarda diqqat passiv (faolsiz) qo’zqatuvchilar yordamida vujudga kelsa, u taqdirda bilish jarayoni mashsuldorligi keskin kamayadi, shatto tormozlanishi sham mumkin. Diqqat kuchsiz, beqaror, ob'ektga to’planishi zaif bo’lsa, kishining diqqati uzoq vaqt muayyan vazifani bajarishga ongli ravishda yo’naltirilgan taqdirdagina bilish jarayoni maqsadga muvofiq amalga oshadi, xolos.
Tasavvur
Tasavvur oldin idrok qilingan narsalarning ko'z oldimizga kelgan obrazlaridir. Idrok obrazlari voqelikda mavjud
narsa va hodisalaming obrazlari bo‘lganligidan, tasavvurlar ham xuddi
shu narsa va hodisalarni aks ettiradi. Ammo idrok bilan tasavvur o‘rtasida
kattagina farq bor. Idrok narsa va hodisalaming sezgi organlariga bevosita
ta’sir qilishi natijasida tug‘iladi. Xotira tasawurlari esa ilgari sezilgan va idrok qilingan narsalar asosida, sezgi organlarimizning bevosita faoliyatisiz hosil bo'ladi. Biz ilgarilari ko‘rgan (idrok qilgan) bir narsaning obrazini ko‘zimizni yumib turib
ko‘z o‘ngimizga keltira olamiz. Ilgarilari eshitgan bir kuyni, biror buyumning og‘ir yengilligini tasavvur qilmog‘imiz mumkin. Tasavvur qilishning fiziologik asosi shartli reflekslaming hosil bo‘lishida bosh miya po'stida paydo bo‘lgan «izlar»ning jonlanishidir. Tasavvur bironta turtki ta’siri bilan tug‘iladi. Masalan, bironta odam haqidagi tasavvuming tug‘ilishi uchun «birinchi turtki bo‘lib,— deb yozadi I.M. Sechenov, — men shu odamni ilgari uchratganimda hosil bo‘lgan juda ko‘p
taassurotlar o'rtasida shu paytda qo‘zg‘algan bironta tashqi taassurot xizmat qiladi; bu turtki ana shu odamni ko‘rishdan hosil bo‘lib, izlar shaklida saqlanib qolgan hamma sezgilami uyg‘otadi». Odamda tasavvur tug‘diradigan spetsifik qo‘zg‘ovchi so‘zdir. So‘z bilan tasvirlash orqali turli tasavvurlar tug‘iladi. Masalan, bizga shaxsan tanish bo‘lgan bir kishining ismini eshitib qolganimizda uning obrazi (tasawuri) darrov ko‘z oldimizga keladi. Tasavvurlar ravshanlik yoki boshqacha qihb aytganda, yaqqollik darajasi jihatidan idrok obrazlaridan farq qiladi, tasavvurlar
idrok obrazlaridan ancha noravshan, xiraroq bo‘ladi. Ilgari idrok qilingan
narsalar haqidagi tasavvurlar, shu narsalaming o‘zini bevosita idrok qilganda
hosil bo‘lgan obrazlarga qaraganda, uncha to‘liq, ravshan va aniq bo‘lmaydi.
Tasavvur bironta narsani ko‘pincha to‘la-to‘kis, barcha tomonlari va sifatlari
bilan aynan aks ettira olmaydi. Tasawuming bu xususiyatini tasawurning