4
I BOB. Chiziqlar va vint sirtlari haqida umumiy
ma'lumotlar
1.1.
Vint chiziqlar va vint sirtlar
Materiallarni o’zaro atomar yoki molekulyar bog’lanishi hisobiga
ajralmaydigan qilib biriktirilishiga
payvandlash
deyiladi. Amalda bu
maqsad uchun payvandlanuvchi metallarni payvandlash joylari eritilib,
kichik vanna hosil etiladi va uni havoda sovishida kristallanib chok
olinadi yoki payvandlash joylari yuqori
plastik holga kelguncha
qizdirilib, bosim ostida o’zaro yaqinlashtiriladi. Bunda yuzalaridagi
oksid pardalar parchalanib, iflosliklar ajralib, yuza g’adir
–
budurliklari
ezilib, atomlararo tortishish kuchlari hisobiga bog’lanib chok olinadi.
Bu usullarda har xil qalinlikdagi metallar va ularning qotishmalarini,
nometall materiallar yerda, suv ostida va koinotda payvandlanadi.
CHunki bu usul ajralmaydigan birikmalar
olishdagi boshqa usullar
(kovsharlash, mixni porchinlab biriktirish)ga qaraganda puxta
birikmalar olinishi, tejamliligi, ish unumining
yuqoriligi va boshqa
afzalliklariga ko’ra texnikaning barcha sohalarida keng qo’llaniladi.
Metallarni payvandlash usuli odamlarga juda qadimdan ma’lum bo’lib
o’sha zamonlarda metallarni yer o’choqlarda qizdirilib, ularni birikish
joylarini birini ustiga ikkinchisini qo’yib zarblab payvandlaganlar. Lekin
bu usulning nazariy asoslari faqat XIX asr oxiri XX asr bosfjjaridagina
yaratila boshlandi. Bu borada V. V. Petrovningxizmatlari g’oyat katta, u
1802 yilda elektr yoyining xususiyatini o’rganib,
yoy issiqligida
metallarni payvandlash mumkinligini aytdi. 1882 yilda N. N. Benardos
5
elektr yoy yordamida ko’mir elektrod bilan metallarni payyandlashni (1
–
rasm,
a
), 1888 yilda esa N. G. Slavyanov elektr yoy yordamida metall
elektrod bilan metallarni payvandlash usulini,
metall vannani havo
tarkibidagi chok sifatiga zararli
2
, N
2
, H
2
, gazlarni ta’siridan himoya
qilish uchun flyus sifatida maydalangan shishadan foydalanishni,
shuningdek, metallarni payvandlash vaqtida payvandlash
joyi tomon elektrodni sarflanishiga ko’ra
bir tekisda uzatib turuvchi
mexanizmni ham ixtiro etdi (1
–
rasm,
b
).
Metallami elektr yordamida payvandlash usullari sxemasi: a - N. N.
Bernardos usuli: 1 − ko’mir elektrod; 2 − chok bob sim; b - N. G.
Slavyanov usuli: 1 − metall elektrod.1907 yilda esa O. Kelberg maxsus
qoplamali metall elektrodlardan foydalanishni tavsiya etdi. Bunday
elektrodlar bilan metallami elektr yoy yordamida dastaki payvandlashda
qoplama erib yoyni barqaror yonishi ta’minlanib, vanna havoning zararli
gazlari ta’siridan himoyalanib, sifatli choklar olindi.
Keyinchalik zarur
payvandlash
mashinalar,
yangi-yangi
payvandlash
usullar
va
texnologiyalar (masalan, metallami flyus qatlami ostida elektr yoy
yordamida, elektroshlak, elektron nur, plazma
yordamida payvandlash