2-ma’ruza mavzu. Kombinatorli matiqiy tizimlar reja

Kombinatorli mantiqiy qurilmalari: tuzilishi va qо‘llanilishi. 
 
Kombinatsion mantiqiy qurilmalar-bu har qanday vaqtda chiqish holati ularning 
ma‘lumot kiritishlarida mavjud bо‗lgan mantiqiy signallarning umumiyligi bilan 
tо‗liq belgilanadigan qurilmalar. 
Kombinatsion qurilmalarga kodlovchi va dekodlovchi; multipleksor va 
demultipleksor; arifmetik va arifmetik mantiq qurilmalari (AMQ) kabi qurilmalar 
kiradi. 
Dekoder-bu kirishida turli xil kod kombinatsiyalarini tanib olish uchun mо‗ljallangan 
qurilma. Ba‘zan har qanday kod konvertori dekoder deb ataladi. 
Dekoderlar n kirish 
va m chiqishlarga ega. Tо‗liq dekoderlar kirish о‗zgaruvchilarining barcha mumkin 
bо‗lgan tо‗plamlaridan foydalanadi, ya‘ni m=2
n
. Dekoder kirishlari kо‗pincha manzil 
kirishlari deb ataladi, chunki ularning signallari boshlang‗ich qiymatdan farq 
qiladigan signal paydo bо‗ladigan sim raqamini (manzilini) tavsiflaydi. Dekoderning 
bir nechta mumkin bо‗lgan elektron dasturlari mavjud. Keling, ulardan birini kо‗rib 
chiqamiz, bu chiziqli deb nomlanadi.
Unda 2
n
ta mantiq elementi mavjud bо‗lib, ularning har birida m ta kirish 
mavjud. Dekoderni qurishda uning har bir chiqishining holatini tavsiflovchi 
funksiyalar rо‗yxatini kо‗rsatish kerak. Buni qurilma uchun haqiqat jadvalini 
о‗rganish orqali amalga oshirish mumkin (1-jadval). 
1-jadval 
Chiziqli dekoder uchun haqiqat jadvali 
x
2
*1 
*0 
U? 
u* 
p 
U* 
^3 
^2 
u, 
Uo 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
1 
1 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
1 
0 
1 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
0 
0 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
0 
Dizyunktivlik normal shakldan foydalanib, har bir chiqish funksiyasi uchun 
ifodalar yozishingiz mumkin. Har bir ifoda faqat bitta kirish о‗zgaruvchilari 
tо‗plamini tavsiflaydi: 

---

11 
1-rasmda uchta manzilli kirish bilan dekoder sxemasi kо‗rsatilgan. 
Manzil chiqishlariga qо‗shimcha ravishda, dekoder dekoderning notо‗g‗ri 
ishlashini istisno qiladigan takt impulslarini yetkazib berish uchun ishlatiladigan 
faollashtirish kirishiga ham ega bо‗lishi mumkin. yeyin chiqish signali faqat ruxsat 
eilgan kirishda faol signal darajasi paydo bо‗ladi. Uchta manzilli kirish va 
faollashtiruvchi YE kirishiga ega dekoder shartli belgisi 1-rasmda kо‗rsatilgan. 
1-rasm. Uchta manzilli kirish va faollashtiruvchi kirishiga ega dekoder.
Tranzistor-tranzistorli mantiq (TTM) elementlari asosida dekoderlarni qurishda 
odatda teskari mantiq ishlatiladi, ya‘ni, odatda qurilmaning kirish va chiqishlari 
yuqori signal darajasiga ega bо‗ladi va kirishlarga ikkilik signal uzatilganda, 
chiqishlardan biri past darajadagi signalni qabul qiladi. Bunday sxemani TTM logik 
elementlari va AND-NOT asosida qurish mumkin. CMOS (complementary metal-
oxide-semiconductor-
metall-oksid-yarimо‗tkazgichli tranzistorli komplementar 
mantiq) elementlari asosida dekoderlarni qurishda tо‗g‗ri mantiq ishlatiladi. 
Ikkilik kirish kodini о‗n oltilik chiqish kodiga aylantirish uchun tо‗rtta manzilli 
kirish va 16 chiqishi bо‗lgan dekoder ishlatilishi mumkin. Bundan tashqari, ushbu 
qurilmadan Y
0
 — Y
g
 
.
kirish ma‘lumotlaridan foydalangan holda ikkilik — о‗nli 
aylantirishni amalga oshirish uchun foydalanish mumkin. 
Bunday dekoder ikkilik hisoblagich va yetti segmentli indikator bilan ishlatilishi 
mumkin (2-rasm). Bunday dekoderda tо‗rtta manzilli kirish (X
0
— X
3
) va yettita 
chiqish (a—g) mavjud. Ikkilik kodda hisoblagich chiqishidan signal dekoderning 
manzil kirishlariga uzatiladi. Dekoder chiqishiga ulangan yetti segmentli indikator 
odatda suyuq kristalli indikator yordamida 0 dan 9 gacha raqamlarni kо‗rsatishga 
imkon beradi. Shuningdek, kо‗rsatkichlar svetodlar asosida qurilgan. 
2-rasm. 0 dan 9 gacha bо‗lgan raqamlarni uning segmentlarini belgilash bilan 
kо‗rsatishga imkon beradigan yetti segmentli indikator. 

---

12 
Koder-bu kirishdagi faol signal darajasini chiqishdagi tegishli kodga 
о‗zgartiradigan qurilma. Koder dekoder tomonidan bajariladigan teskari operatsiyani 
bajaradi. 
Kirishlardan biriga elektr signali qо‗llanilganda, koderning chiqishida signal 
yuborilgan kirish raqamini kо‗rsatuvchi ikkilik kod paydo bо‗ladi. Koderning kirish 
m va chiqish n soni о‗zaro m = 2
n
nisbat bilan bog‗langan. 
Sakkizta kirish va uchta chiqishga ega bо‗lgan kodlovchi uchun X kirishlardan 
biriga signal qо‗llanilganda Y chiqishlarning holat jadvalini tuzish mumkin (2-
jadval). 
2-jadval 
Dekoder holati jadvali 
Y 
x
2
*3 
*3 
*5 
*6 
*7 
0 
0 
0 
0 
1 
1 
1 
1 
U 
0 
0 
1 
1 
0 
0 
1 
1 
U
o
0 
1 
0 
1 
0 
1 
0 
1 
Koderning chiqish holatini tavsiflovchi mantiqiy funksiyalarni yozish uchun 
dizyunktiv normal shakldan foydalanish mumkin. Haqiqat jadvalidan kо‗rinib 
turibdiki, agar 4, 5, 6 yoki 7- kirishlarga faol signal (mantiqiy birlik) qо‗llanilsa, U2 
chiqishida signal paydo bо‗ladi. 
Xuddi shunday tarzda barcha chiqishlar uchun yozish mumkin: 
Саккизта кириш ва учта чиқишга эга бўлган кодернинг шартли белгиси 3-
расмда тасвирланган. 
3-расм. Саккиз кириш ва учта чиқиш билан кодер шартли белгиси. 

---

13 
Кодернинг принципиал схемаси 4-расмда келтирилган. Кодер иккилик 
кодда босилган тугмачанинг рақамини кўрсатиш учун ишлатилиши мумкин. 
4-расм. OR elementlariga asoslangan sakkiz kirishli koderni amalga oshirish. 
5-расм.
To'rtta kirishga ega multipleksorni ishlashi. 

---

14 
Aksariyat mikrosxemalar ustuvor kodlovchini o'z ichiga oladi, unda faol signal 
darajasi bir vaqtning o'zida bir nechta kirishlarga qo'llanilishi mumkin. Bunday holda, 
chiqishdagi kod signal qo'llaniladigan kirishning eng yuqori soniga mos keladi. 
Kirishlardan biriga signal qo'llanilganda, ustuvor kodlovchi odatdagidek ishlaydi. 
Multiplekser - bitta chiqish, bir nechta axborot va boshqarish kirishlari bo'lgan, 
mantiqiy holati chiqishdagi signalni boshqarish kirishlarida berilgan raqamli kodga 
muvofiq axborot kirishlaridan birida takrorlaydigan qurilma. Boshqacha qilib 
aytganda, multipleksor ma'lumotlarni tanlashi va tanlangan ma'lumotlarni 
qurilmaning chiqishiga yuborishga o'tishi mumkin. Multipleksorning axborot (m) va 
boshqarish (n) kirishlari soni /r/ = 2
n
nisbat bilan bog'langan. Ikki boshqaruv kirishiga 
ega multipleksor sxemasining namunasi 5-rasmda ko'rsatilgan, bu erda DC dekoder 
belgisi. 
Ikki boshqarish kirishi (a0, al) va faollashtiruvchi E kirishiga ega bo'lgan 
multipleksorning shartli belgisi 6-rasmda ko'rsatilgan.
6-rasm.
 
E kirishiga ega bo'lgan multipleksorning shartli belgisi. 
Demultipleksator bir nechta chiqish va boshqaruv kirishlariga ega bo'lgan 
qurilma bo'lib, bitta axborot kiritishidagi signalni boshqaruv kirishlaridagi raqamli 
kodga muvofiq chiqishlardan biriga o'zgartiradi. Demultipleksator sxemasiga misol 
7-rasmda ko'rsatilgan. 
Kombinatsiyalangan arifmetik qurilmalarga ikkilik sonlarni taqqoslash, 
qo‗shish, ayirish va ko‗paytirishning arifmetik amallarini bajarish uchun 
foydalaniladigan qurilmalar kiradi. 

---

15 
7-rasm. Kirish va to'rtta chiqish o'rtasida almashinadigan demultipleksatorni 
amalga oshirish. 
Arifmetik mantiqiy qurilma (AMQ) bir qator oddiy va maxsus arifmetik va 
mantiqiy amallarni bajaradigan qurilmalardir. AMQ turli xil funktsional 
imkoniyatlarga ega, shuning uchun ular kompyuter texnologiyalari bo'yicha ko'pgina 
ko'rsatmalar bajariladigan apparatning asosini tashkil qiladi.