2-mavzu – axloqiy tarbiyaning mazmuni va mohiyati reja: Axloqiy tarbiyaning tarixiy ildizlari

1.3. Muqaddas diniy manbalar hamda diniy mutafakkirlar asarlarida tarbiya masalasi.
Tarbiya ikki negizga — axloq va oqillikka tayanmog‘i lozim; birinchisi yaxshi fazilatni o‘stirsa, ikkinchisi o‘zgalar illatidan himoya qiladi. Biz tarbiyalayotgan insonda axloqiy soflik, ma’naviy boylik, jismoniy barkamollik uyg‘unlashib ketmog‘i lozim. Odamlar o‘z sirlarini jon-jahdlari bilan yashiradilar-u, boshqalarnikini saxiylik bilan yoyadilar. Nodon o‘tmishdan saboq olmaydi, kelajakni o‘ylamaydi, u faqat bugungi kun bilan yashaydi. Nodonning hatto haqiqati ham o‘z ziyoniga ishlaydi. Yo‘qotish hamisha alamli. Hayotda hammasi aks: istaganingga intilib yetolmaysan, istamaganing oyog‘ingning ostidan chiqaveradi. Xotirjam bo‘lmaguncha ishing unmaydi. Ham baxt, ham davlat kamdan-kam hollarda birga bo‘ladi. Kundalik tashvishlardan baland ko‘tarila olmagan ulug‘ bo‘lolmaydi. Birovning boshiga ish tushsa, bir-biridan suyunchi oladigan ko‘payadi. Odamlar yaxshilikka bosh qo‘shishmasa ham, yomonlikda bir jon-u bir tan. Dushmanlik, ko‘pincha, biz sira kutmagan tomondan keladi. Bizni, ko‘pincha, shubhalanish xayolimizga ham kelmaydigan kishilar chuv tushirib yurishadi (Xalq og‘zaki ijodidan). Zimmangda farz bo‘lgan narsani qarz va burch o‘rnida ko‘r. Bu hol qalbing-u dilingga rohat baxsh etib, sharafing va obro‘yingni saqlash uchun eng to‘g‘ri yo‘ldir. O‘z vaqtidan kechikib berilgan in’om-ehson mahkam tortilgan zanjir misoli qattiq bo‘g‘uvchidir (Hadisdan). O‘zi sazovor bo‘lmagan hamd-u sano-yu maqtovlarni talab qilish uyatsiz, telba odamlarning odatlaridandir (Hadisdan). Tavba qilgan kishi umrining nihoyasi (xotimasi) umrining boshidir (ya’ni onadan tug‘ilgan kabi gunohsizdir), uning ishlari Alloh taolo nazdida aybli bo‘lmaydi (Hadisdan). Kimning xulqi xush, fe’l-aftori to‘g‘ri bo‘lsa, u tilaqlariga yetadi, istiqboli porloq bo‘ladi (Yusuf Xos Hojib). Inson faqat niyatnigina yo‘qotishdan qayg‘urish kerak, chunki har qanday xayrli ish niyatsiz durust bo‘lmaydi (Hakim at-Termiziy). Badantarbiya bilan mashg‘ul bo‘linsa, hech qanday dori-darmonga zarurat qolmaydi, buning uchun muayyan bir tartibga rioya qilmoq ham shart (Ibn Sino). Do‘stlarning do‘stligi mashaqqat va mehnat chog‘ida bilinur (Xoja Ahror Valiy). Tarbiya uch qismdan iborat: badan tarbiyasi, aql tarbiyasi, axloq tarbiyasi (Fitrat). Ilmning avvali sukut, so‘ng eshitish, so‘ng yod olish, so‘ng amal qilish, so‘ng uni tarqatishdir (Imom G‘azzoliy). Qiyinchilik aqlning charxi-yu g‘ayratning qayrog‘i bo‘lar ekan (Abdulla Qahhor). Ishga yarab qolsa ilming bir muddat, Yana oshirmoqqa aylagil shiddat (Mirzo Ulug‘bek). Dunyoda ilmdan boshqa najot yo‘q va bo‘lmagay (Imom al-Buxoriy). O‘quv qayda bo‘lsa, ulug‘lik bo‘lar. Bilim qayda bo‘lsa, buyuklik bo‘lar (Yusuf Xos Hojib). Qobliyatli odamni tarbiya qilmaslik — zulmkorlik va noqobil odamga tarbiya xayfdir. Tarbiyangni ayab, uni nobud qilma, tarbiyangni bunisiga zoye ketkazma (Az-Zamahshariy). Har qanday mushkul ish aql egalari tufayli isloh qilinur (Alisher Navoiy). Tarbiya uch narsaga ehtiyoj sezadi: iste’dodga, ilmga, mashqqa (Arastu). Maktab — dunyo imoratlarining eng muqaddas va qadrlisidir. Maktabning chin va haqiqiy ma’nosini bilgan millatlar jonlari, mollari bilan himmat va g‘ayratlarini sarf etib, millatning taraqqiy rivojiga ijtihod qilurlar (Behbudiy). Fikr tarbiyasi eng keraqli, ko‘p zamonlardan beri taqdir qilinib kelgan, muallimlarning diqqatlariga suyalgan muqaddas vazifadir (A. Avloniy). Hayot yo‘lida birinchi masala maktab masalasidir (Abdurauf Fitrat). To‘g‘ri bolalarga, hali ular bola ekan, ota-onalar vasiylik qilishlari kerak, biroq ayni paytda ular bir umr bola bo‘lib qolmaydigan tarzda tarbiyalanishlari lozim (X. Viland). Izzat-hurmat ota va onani, shunungdek, bolalarni ham qo‘riqlab turuvchi posbondir: u ota-onani kulfat va g‘amdan, bolalarni esa vijdon azobidan qutqaradi (O. Balzak). Tarbiya — buyuk ish: tarbiya bilan inson qismati hal etiladi (V. Belinskiy). O‘qish — tarbiya deb ataluvchi gulning faqat birgina gulbargi, holos (V. Suxomlinskiy). O‘qitish ikki barobar o‘qish demakdir (J. Juber). Inson tarbiyasining bosh yo‘li ishonchdir (K. Ushinskiy). Inson uchun nondan so‘ng eng muhimi maktab (J. Danton). O‘z shogirdlarida mehnatdan zavqlanish hissini uyg‘ota bilgan muallim sharafga loyiq (E. Xabbard). Kitoblar keksalikda eng yaxshi do‘st, ayni paytda, yoshlikning eng aziz rahnamosidir (S. Smayls) Kitoblar jonsiz, ammo sodiq do‘stlardir (V. Gyugo). Odamning qanday odamligini hamisha u o‘qiydigan kitoblardan bilish munlin (S. Smayls). Hayotda hech narsa mashaqqatli mehnatsiz qo‘lga kiritilmaydi (Goratsiy). Mehnat chinakam oliyjanoblikning yagona unvoni hisoblanadi (R. Rollan). Tinmasdan gapirib, birovga quloq solmaslik mag‘rurlik belgisidir (Demokrit). Ulug‘ ishlar uchun tolmas sabot kerak. Past odamlarning g‘ururi shundan iboratki, ular doimo o‘zlari haqida gapiradilar,
chinakam insonlarning g‘ururi esa o‘zi haqida mutlaqo gapirmaslikdir (F. Volter).
Faqat bir ezgulik bor — bilim va faqat bir yomonlik bor — jaholat (Suqrot).
Insonni inson qilib yetishtiruvchi narsa — tarbiyadir (Demokrit). Fan olg‘a siljigan sayin beto‘xtov yangilanib boradi (Viktor Gyugo). Oz bo‘lsa ham bilmoq uchun ko‘p o‘qimoq zarurdir (Monteskye).