2-mavzu: bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi va texnologiyalari fanining rivojlanish tizimi. Reja: Sharq mutafakkirlarining jismoniy tarbiya haqidagi qarashlari

Xorijiy davlatlarda bolalarga jismoniy tarbiya berish tizimining rivojlanishi.
Jaxon sporti va jismoniy tarbiyasining rivojlanishi anik ifodalangan ikki asosiy yunalishga ega.
Birinchi yunalish — barcha mamlakat va kit’alarda egallab olinayotgan sportning klassik turlarini xar tomonlama rivojlantirish va yoyish xamda Olimpiya uyinlarida rasm bulayotgan sport turlarini eng kup tarkatishdan iboratdir.
Ikkinchi yunalish — millatni soglomlashtirishda jismoniy tarbiya va sportning milliy turlaridan yanada kuprok foydalanishdir. Jismoniy tarbiya va sportning bu turlari muvaffakiyatli yashamokda va yoshlarga ma’kul kelmokda, xatto klassik turlar bilan rakobatlashmokda.
Nima uchun chet ellarda sport rivojiga bunchalik e’tibor berilishini mana hunday nazariy muxokama va ishlab chikarish jismoniy tarbiyasining iktisodiy samaradorligi bilan tushuntirish lozim buladi. Sportning uziga xos yana bir ajoyib tomoni shuki, sport u yoki bu ijtimoiy tuzumning afzalligini deyarli xar kuni yuz millionlab odamlarda juda kurgazmali tarzda, ya’ni, mexnatkashning salomatligida, umrbokiyligida, tula-tukis xayotida namoyon kiladi.
Ilgor kapitalistik mamlakatlar katta sport rivojlanishini tezlashtirish choralarini kurayotganlari bejiz emas. Shu maksadda muayyan siljishlar ruy beryapti va xozirgi zamon ilmiy-texnika revolyutsiyasi erishgan yutuklarni xisobga olgan xolda sport moddiy-texnika bazasini takomillashtirish ta’minlanmokda. Ammo bu jarayon kuprok foyda olish manbai sifatida kechmokda. Monopoliyalar urtasida sport asbob va anjomlari sotish bozori uchun keskin kurash kuloch yozgan. Bu xakda I. S. Stekov tuplagan faktlar kizikarlidir. Masalan, Buyuk Britaniya bozorlari uchun Italiya firmasi «Valsport» va Garbiy Germaniyaning sport poyabzali ishlab chikaruvchi «Adidas» firmasi kurash olib bormokdalar. «Adidas» firmasining egasi Xorst Dassler esa Ralf Bostan uchun maxsus tufli tayyorlab berdi. Bu «Adidas» firmasi maxsuloti uchun muvaffakiyatli reklama yaratdi, unga esa juda katta foyda keltirdi. Garbiy Germaniyaning «Puma» firmasi egalariga shu firma tikib bergan tuflini upayotgan Eysebio fotosurati juda katta foyda keltirdi. 1968 yilgi Kishki Olimpiadada tor changisi sporti buyicha uchta oltin medal soxibi bulgan Kil uchun changi yasab bergan «Rassional» frantsuz firmasi uz maxsulotini sotishda katta muvaffakiyatga erishib tor changichilari uchun jixozlar sotish buyicha jaxon bozorida uzok yillar davomida ustunlikka erishdi, deb yozadi.
Sport inshootlari kurilishi xam keyingi yillarda birmuncha usdi. Birok korxona egallari ommaviy jismoniy tarbiyani ikkinchi urinda koldirib, eng kup tomoshabinlarni uziga jalb etuvchi sport turlariga mablag sarflamokdalar.
AQSh ta’lim tizimi
Amerika Qo’shma shtatlarida ta’lim tizimining tuzilishi
quyidagicha:
- bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha tarbiyalanadigan maktabgacha tarbiya muassasalari;
- 1- 8 - sinflargacha bo’lgan boshlang’ich maktablar (bunday maktablarda
6 yoshdan 13 yoshgacha o’qiydilar);
- 9 12 - sinflardan iborat o’rta maktablar (bu maktablarda 14-17
yoshgacha bo’lgan bolalar ta’lim oladilar).
U quyi va yuqori bosqichdan iborat. Amerika Qo’shma Shtatlarida navbatdagi ta’lim bosqichi oliy ta’lim bo’lib u 2 yoki 4 yil o’qitiladigan kollejlar hamda dorilfununlar va boshqa oliy o’quv yurtlari tarkibida tashkil etilgan aspirantura yoki doktoranturalardir. Amerika Qo’shma Shtatlarida navbatdagi ta’lim bosqichi oliy ta’lim bo’lib u 2 yoki 4 yil o’qitiladigan kollejlar hamda dorilfununlar va boshqa oliy o’quv yurtlari tarkibida tashkil etilgan aspirantura yoki doktoranturalardir.
AQShda majburiy ta’lim 16 yoshgacha amal qiladi. Bu mamlakatdagi o’quv yurtlari davlat, jamoa, xususiylar tasarrufida va diniy muassasalar ixtiyorida bo’lishi mumkin.
Amerikada 3 yoshgacha bolalar tarbiyasi bilan onalar shug’ullanadilar, lekin ularga hech qanday imtiyozlar berilmagan. Uch yoshdan 5 yoshgacha xususiy yoki davlat bog’chalaridan foydalanish mumkin, lekin bolalar bog’chalari kichik va bu tizim kam rivojlangan. Enaga yollash bir haftada 200 dollarga tushadi. Bolalarda yagona bir dastur mavjud emas. Kerak bo’luvchi hamma jihozlar va kunlik ovqatni ota-onalarning o’zi olib keladi. 5 yoshdan esa
«Kinder garde» deb ataluvchi tayyorlov muassasalarida ta’lim boshlanadi. Boshlang’ich maktab 6 yoshdan to 13- 15 yoshgacha bo’lgan bolalarni qamrab oladi. Bu boshlang’ich maktablarda umumiy savodxonlik va kasbga yo’naltirish Vazifalari hal etiladi. Sinfdan-sinfga ko’chish o’quvchiningo’zlashtirganlik darajasiga bog’liq. Boshlang’ich ta’lim turli shtatlarda turlicha belgilangan (4, 5, 6, 8 yil). Maktablarda turli xil to’garaklar, uchrashuvlar, shoular va sayohatlar uyushtiriladi, ammo ularning hammasiga haq to’lash lozim. O’rta maktablar quyi va yuqori bosqichlardan iborat. 9 -sinfni bitirgan talabalar tanlov asosida o’rta maktabga qabul qilinadi. O’rta maktablarda to’rt yo’nalishda kasb-hunar asoslari berib boriladi. 1 - kasb-hunar ta’limi, 2 - biznes ta’limi, 3 - savdo va sanoat ta’limi hamda 4-qurilish ta’limi. Oliy ta’lim 4 asosiy bosqichda amalga oshiriladi. 1-kichik mutaxassis - 2 yillik kollejlarda amalga oshiriladi. 2- bakalavr 4 yillik kollejlarda , 4 yillik kollej yoki dorifununni tugatgan 3-bosqichni davom ettirishi mumkin. Bu 1-2 yillik magistr maktabi. 4 bosqich esa aspirantura, doktorantura. Maktablarda ta’lim televidiniesi, elektron til laboratoriyasi, videoapparatura kompyuter va hokazolarni qo’llash yo’lga qo’yilgan. Maktablar ta’til vaqtida ham ishlab turadi. To’garaklarda qayta tayyorlash ishlari olib boriladi.
Oliy ta’limda ikki yo’nalish mavjud:
1-ta’limni individuallashtirish;
2-talabaning mustaqil ishlashini amalga oshirish.
O’qituvchi yo’naltiruvchi rol o’ynaydi. Asosiy maqsad talaba intellektini mashq qildirish mantiqiy fikrlashga o’rgatishdir. Yuqoridagilardan kelib chiqib, xulosa qilish mumkinki AQSh o’rta maktablarida o’z o’quvchilariga uch yo’nalishda: akademik kasb-hunar, umumiy yo’nalishlarda bilim beradilar. Ayni paytda o’quvchilarga to’rt yo’nalishda: qishloq xo’jaligi biznes ta’limi savdo va sanoat qurilish bo’yicha hunar,kasb-kor asoslari o’rgatiladi.
AQShda har bir o’quvchiga fanlar bo’yicha olgan bilimlari jamlangan attestatlar beriladi. Kollejlarda o’qish istagida hujjat topshirgan o’qituvchilar yuqori o’rta maktabning so’nggi ikki yili bilimlari hajmida kirish test sinovlaridan o’tkaziladi. O’g’il- qizlarning tanlagan kasbiga layoqati va qobiliyati ham aniqlanadi. Maktablarda qo’llanilishi mumkin bo’lgan vositalar elektron yozuv apparatlari (kalligrafiya va yozuv qoidalarini takomillashtirishga yordam beradigan moslamalar) ta’lim televideniesi, qo’lda ko’tarib yuradigan elektron til laboratoriyasi, slaydlar, videoapparaturalar, kompyuter va hokazolardan iborat. XXI asr arafasida AQSh yangi qabul qilingan «2000-yilda Amerika ta’lim strategiyasi» dasturi e’lon qilindi. Turli yo’nalishdagi asosiy maqsadlar belgilangan mazkur dasturda 2000-yilda barcha amerikalik kichkintoylarning maktabga tayyor holda kelishlari: aholining 90 foizi oliy ma’lumotli bo’lishi o’quvchilarning ingliz tili, matematika, tabiiy fanlar, tarix, geografiya fanlari bo’yicha jahonga o’z iqtidorlarini namoyish eta olishlari; talabalarning tabiiy va matematika fani yutuqlarini o’zlashtirishda jahonda eng oldingi o’rinlarga chiqishlari; har bir voyaga etmagan amerikalikning iqtisodiyot sohasida jahonning barcha yoshlari bilan bellasha oladigan bo’lishlari; maktablarda giyohvandlik va zo’ravonlikka barham berish o’qish uchun barcha shart- sharoitlar yaratish ko’zda tutilgan. Bu AQSh ta’lim Istiqbollarini belgilab beruvchi muhim dasturdir. Oliy o’quv yurtlarida ilmiy izlanishlar olib borish bo’yicha AQSh jahon mamlakatlari orasida etakchi o’rinlardan birini egallaydi.
AKSh da, masalan, maksimal foyda olishga intilishni kizitib yuborayotgan tomoshali sport sanoati rivojlanmokda. Kor­xona egalari mexnatkashlarning sportga bo’lgan kizikishlaridan, ularning sog’lom dam olishga intilishlaridan ustalik bilan foydalanmokdalar. Shunday bo’lsa xam, yuksak rivojlangan moddiy-texnikaviy bazalar qurilishi, ilmiy-texnika revolyutsiyasi yutuqlaridan sport faoliyatida keng foydalanish sport natijalari o’sishiga va xalkaro sport maydonida muvaffakiyatlar qozonishga yordam bermokda.