Analiztafakkurning shunday usuliki, u o‘rganilayotgan ob’ektni mustaqil o‘rganishda qismlarga, tomonlarga bo‘lish asosida alohida tahlil qilish bilan bog‘liqdir. Sintez,aksincha, ilgari ajratilgan bo‘laklarni birlashtirish usuli bo‘lib, uning yordamida muhim aloqa va munosabatlar aniqlangach, qismlarni analiz uchun ajratilgan bo‘laklar bir butun holatga birlashtiriladi.
Abstraktlashtirish tadqiqotning eng muhim usullariga kiradi. Abstraktlashtirish bizni va ideallashtirish qiziqtirgan aniq narsa yoki hodisalarga xos belgilar, xossa-xususiyatlar va munosabatlarni fikran ajratish, tabaqalashtirish jarayonidir. Shu bilan birga, u ushbu jihatdan uncha muhim bo‘lmagan belgi, xossa va munosabatlardan muhimini ajratib olish hamdir. Ideallashtirish garchi abstraktlashtirishning bir turi bolsada, bilishning nisbatan mustaqil usulidir. Matematikada “nuqta”, “chiziq” yoki fizikada “ideal gaz” kabi tushunchalar ideallashtirish natijalari bo‘lib hisoblanadi. Ideallashtirish jarayonida narsaning real xossalaridan imkon qadar uzoqlashiladi.
Deduksiya gnoseologik mazmuniga ko‘ra, induksiya usulining aksidir. Deduktiv xulosada fikr rivoji umumiy bilimdan xususiy bilim tomon yo‘nalgan bo‘ladi. “Deduksiya” maxsus termin sifatida mantiq qoidalariga binoan mantiqiy xulosalar hosil qilish jarayonini anglatadi. Induksiyadan farqli deduktiv xulosalar agar asoslarda bunday bilim mavjud bo‘lsa, ishonchli bilim beradi. Ilmiy tadqiqotda tafakkurning induktiv va deduktiv usullari o‘zaro bog‘liqdir.
Induksiya inson fikrini hodisalarning sabablari va umumiy qonuniyatlari to‘g‘risidagi gipotezalarga yetaklaydi; deduksiya umumiy gipotezalardan natijalarni tajribaviy tekshirib ko‘rish mumkin bo‘lgan va shu yo‘l bilan eksperimental tarzda ularni tasdiqlash yoki rad etishga imkon beradi.
Analogiyada ob’ektlarning ba’zi belgilari, xossalari va munosabatlaridagi o‘xshashlikdan, ularni boshqa narsa yoki munosabatlarga o‘xshashligi to‘g‘risidagi fikr ilgari suriladi. Analogiya bo‘yicha hosil bo‘lgan xulosa ham induksiyadagiday muammoli bo‘lib, keyinchalik asoslab berish va tekshirishni talab qiladi.
