2-mavzu. Falsafaning taraqqiyot bosqichlari vaqt -2 soat Reja

2-MAVZU. FALSAFANING TARAQQIYOT BOSQICHLARI
Vaqt -2 soat
Reja

1. 
   Sharq – jahon tsivilizatsiyasining markazlaridan biri. Qadimiy sharq, Misr va Bobildagi falsafiy fikrlar.
   
2. 
   Antik dunyo falsafasi. Sofistlar falsafasi.
   
3. 
   Markaziy Osiyodagi falsafiy fikrlar uning jahon madaniyatidagi o’rni.
   
4. 
   XIV asr ohiridan XX asr boshigacha O’zbekistondagi ijtimoiy-falsafiy tafakkur.
   
5. 
   XIV asr ohiridan XX asr boshlarida falsafiy fikrlar. Jadidchlik.
   
6. 
   O’rta asrlar va yangi davr Yevropadagi falsafiy fikrlar.
   
7. 
   Nemis klassik falsafasi. XX-asrda shakillangan falsafiy ta’limotlar.
   

Tayanch soz va iboralar
Falsafa tarihini davrlashtirish, “Veda (bilim)”, buddizm, charvakalar, daoizim, konfutsiychilik, “Avesto”, islom falsafasi, ilk uyg’onish davri falsafasi, muallimi soniy, shayx ur –rais, panteyizm, emanatsiya, tasavvuf, shariat, tariqat, ma’rifat, haqiqat, tasavvuf tariqatlari, temuriylar davri falsafasi, xonliklar davri falsafasi, Bedil, Mashrab, ma’rifatparvarlik, jadidchilik, o’zbek falsafasi. YUnon falsafasi, sxolastika, apologetika, realizm, nominalizm, panteyizm, deyizm, Uyg’onish davri, yangi davr falsafasi, ruh, dialektika, hozirgi zamon falsafasi, neopozitivizm,ekzistentsializm, neotomizm.


Adabiyotlar
SH.Mirziyoev. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. Tosh.: “O’zbekiston”, 2017.
Karimov I. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch.T.: Ma’naviyat, 2016
Sh.O.Madayeva va boshqalar. Falsafa. O’quv qo’llanma. – Toshkent, 2019. 515 bet
Abu Nasr Forobiy. Fozil odamlar shahri. T.: Yangi asr avlodi, 2016.
Xayrullaev M.M. Markaziy Osiyoda ilk uyg’onish davri madaniyati. T.: Fan. 1994.
Ahmad Yassaviy. Devoni hikmat. Tosh., 1992.
Komilov N. Najmiddin Kubro. Tosh., 1995.
Jahon falsafasi tarixidan lavhalar. 1- kitob. T., Sharq, 2004.
G’arb falsafasi. Q. Nazarov tahriri ostida.-T.: Sharq,2005.
Falsafa (M. Ahmedova va boshqalar). Darslik. T., 2006.
SHermuhammedova N. Falsafa. O’quv-uslubiy majmua. “Noshir” T.: 2012
Alisher Navoiy. Lisonut – tayr. T., 1981.
Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. T., 2002.
Falsafa asoslari. O’quv qo’lanma. Q. Nazarov va boshqalar.- T.: O’FMJ, 2018.
Hamidov Z. Sh. Yusuf Xojibning falsafiy qarashlari. Andijon, 2017

I. Falsafa insoniyat tsivilizatsiyasining o’ziga xos in’ikosi, jahon ma’naviy qadriyatining bir ko’rinishi, uning paydo bo’lishi va rivojlanishi ijtimoiy hayot taqozosi hamda ma’naviy ehtiyojning natijasidir. Bugun e’tiborimizni falsafiy tafakkurning vujudga kelishi sabablari, uning amaldagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan birga qanday rivojlanib, takomillashib borganini, qadimgi Misr, Bobil, Hindiston, Xitoy va Sharq falsafiy fikrlari misolida ko’rib chiqishga qaratamiz. Bu mamlakatlardagi ilk falsafiy qarashlarning o’ziga xos jihatlarini va ularning jahon falsafiy merosini asoslash va rivojlantirishdagi o’rni va ahamiyatini ko’rsatishga harakat qilamiz.Shuningdek, buyuk SHarq mutafakkirkari va ularning jahon falsafiy merosiga qo’shgan hisssalari, tasavvuf va uning tariqatlari, Temuriylar hamda xonlik davrlari falsafiy merosiga e’tibor qarataviz. Har bir fanning tarixi bo’lgani kabi falsafa fanining ham o’z tarixi bor. Falsafiy adabiyotlarda falsafa tarixi turli ilmiy va mafkuraviy talqinlarda, xilma-xil davrlashtirishlarda beriladi. Bunda evropatsentrik yondashuvlar kuchli bo’lib, mazkur qarashda jahon tarixiy-falsafiy jarayonlariga bir tamonlama baho beriladi… Evropada davrlashtirish qadimgi davr falsafasi, o’ta asrlar falsafasi, uyg’onish davri falsafasi, yangi davr falsafasi va eng yangi davr falsafasiga bo’linadi. SHarqda qadimgi davr falsafasi, feodaizm (uyg’onish) davri falsafasi, yangi va eng yangi davr falsafasi tarzida beriladi. Menimcha ,xususan O’zbekiston uchun quyidagi davrlashtirish ma’qul: 1) islomgacha bo’lgan falsafiy qarashlar; 2) islom davri falsafasi: a) uyg’onish davri falsafasi (VIII-XII asrlar); b); temuriylar davri falsafasi; v)xonliklar davri falsafasi;) 3 chorizm va qizil imperiya davri falsafasi; 4)mustaqillik davri falsafasi: a) I.Karimov davri falsafasi; b) SH. Mirziyoev davri falsafasi …

Falsafiy tafakkurning eng qadimiy madaniy-ma’naviy negizlari Sharqqa borib taqaladi. Sharq mamlakatlari jahon tsivilizatsiyasining beshigi, deb bejiz aytilmaydi. Vavihloniya (Bobil) va Misrda milodgacha 4 ming yillikning oxiri va 3 ming yillikning boshida, Hindiston, Xitoy, Markaziy Osiyoda 3 ming yillikning o’rtalari va 2 ming yillikning boshida, Yunoniston va Rimda esa milodgacha bo’lgan 1 ming yillikda tabiiy-ilmiy, diniy-falsafiy fikrlarning yuzaga kelishi kuzatiladi.
Vaviloniyada, xususan, Xammurapi davrida (eramizgacha 4 ming yillikning boshlari) ishlab chiqarish rivojlandi, moddiy va ma’naviy boyliklar, madaniyat vujudga keldi, astranomiya, matematika, geografiya fanlarida ma’lum yutuqlarga erishildi.
O’sha davrda yaratilgan "Xo’jayinning o’z quli bilan suhbati" badiiy asarida boylik bilan qashshoqlikning, ochlik va to’qlikning, yaxshilik va yovuzlikning asoslari falsafiy tahlil qilinadi; tinchlik, totuvlik, yaxshilikka da’vat qilinadi. Bu yodgorlikda qul donishmand, hayotning mazmunini to’g’ri tushunadigan qilib tasvirlangan.
«Gilgamesh haqidagi doston», «Adapa», «Etapa» haqidagi afsonalarda ham o’sha davr ma’naviy hayotiga doir falsafiy qarashlar ilgari surilgan.
Qadimgi Misr adabiyotining nodir asari "Arfachi qo’shig’i"da dunyodan lazzatlanishga, shu dunyoda harakat qilishga chaqiradi.
«Nasihatnoma»da misrliklarning ilk falsafiy tasavvurlari aks etgan. Unda bilimning xosiyati, fozil kishilaring qadr-qimmati haqida so’z boradi.
Qadimgi Misr yodgorliklarida tabiat hodisalarining moddiy ibtidosi haqida fikrlar bor. Ularda hamma narsaning asosi suvdir, butun koinotda havo mavjud, deyilgan.
Misrliklar Erni tekis emas, balki quti ko’rinishida, deb o’ylaganlar. Geografiya, kimyo, matematika, geometriya, tib fanlari o’rganilgan. Hakimlari inson anatomiyasi, undagi qon aylanishini to’g’ri tasavvur qilganlar. Turli kasalliklarni batafsil bayon etib beruvchi tibbiy matnlar ham saqlanib qolgan.
Umuman, qadimgi Bobil (Vaviloniya) va Misrdagi ma’naviy hayot, falsafiy fikrlar insoniyatning keyingi rivojiga o’z ta’sirini ko’rsata olgan. YUnon tarixchisi Plutarxning xabar berishicha, Milet maktabining asoschisi Fales "Hamma narsaning ibtidosi va bosh sababchisi suv", deb faraz qilishni misrliklardan o’rgangan.
Hindistonda falsafiy fikrlar eramizdan oldingi XIX-XV asrlarda, ya’ni “Veda” (bilim) lar davri deb atalgan davrda vujudga kelgan va 4ta Vedada o’z ifodasini topgan.
Miloddan 2000 yil avval Xitoyda… Ilmiy bilimlar, bir tomondan, qadimgi Xitoy madaniyatini rivojlantirishga imkon bergan bo’lsa, ikkinchi tomondan, falsafiy fikrlarning vujudga kelishi va rivoji uchun zamin tayyorladi. Chunonchi, eramizdan avvalgi 9-7 asrlarda yozilgan Xitoy madaniy yodgorliklarida dastlabki ilmiy va falsafiy xulosalar uchraydi. Ularda dunyoning kelib chiqishi, undagi mavjud narsalarning mohiyati, tabiatdagi doimiy o’zgarishlarning sabablari to’g’risida ilg’or qarashlar bayon etilgan.
Qadimgi Xitoydagi falsafiy oqimlardan biri daosizmdir ("dao" - yo’l, qonun). Eramizdan avvalgi VI asrda vujudga kelgan. Bu oqimning asoschisi Lao-tszi (meloddan avv. 604 yilda tug’ilgan) hisoblanadi. U -“Yo’nalishlar va fazilatlar haqida risola” asari muallifi. Daosizmning asosiy g’oyasi shundan iboratki, tabiat va inson hayoti ilohiy qonunlarga muhtoj emas, u umumiy Dao qonuniga asoslangandir. Dao ongdan tashqarida yashaydi va u hamma narsaning asosini tashqil qiladi. Daosizmda stixiyali dialektika unsurlari bo’lib, u dunyodagi hamma narsa o’zgarishda, harakatda.
Konfutsiylik qadimgi Xitoyda keng tarqalgan ta’limotlardan biri bo’lib, uning asoschisi Konfutsiy-Kun Futszi (er.avv. 552-479 y.y.) hisoblanadi. Konfutsiychilik – davlat dini, diniy shaklga keltirilgan odob –axloq falsafasidir. an. U qadimgi Xitoyda insonparvarlik (jen) g’oyalarini birinchi bo’lib olg’a surdi, tarbiya masalalariga alohida ahamiyat berdi. "Odam hayvonmi yo farishta" degan savolni o’rtaga tashlab, har ikkisi degan javobni falsafiy asoslashga harakat qildi. Uningcha, odamlar o’z tabiatiga ko’ra farqlanmaydilar, faqat tarbiya ularni tubdan o’zgartirib yuborishi mumkin. Tabiat va jamiyatda li, ya’ni tartib, qoida mavjud. Mana shu li tushunchasi taraqqiyotning asosidir.
Mamlakatimiz xalqlarining ilk falsafiy qarashlari qadimgi miflar va eposlarda o’z ifodasini topgan.
Markaziy Osiyoda bir necha asrlar osha yuzaga kelgan mif va afsonalar insoniyat ma’naviy madaniyati taraqqiyotiga, xususan, qahramonlik haqidagi dostonlarning paydo bo’lishiga zamin bo’lib xizmat qiladi. «To’maris», «SHiroq», «Zariadr va Odatida», «Zarina va Striangiya», «Alpomish», «Go’ro’g’li», «Avazxon» singari dostonlarda ham milliy, ham umuminsoniy ahamiyatga ega bo’lgan falsafiy g’oyalar ilgari surilgan...
Mamlakatimiz madaniy-ma’rifiy tarixida Zardo’shtiylik alohida o’rin egallaydi.
Vatandoshimiz Zardo’sht (Zardo’st) Sepitoma (er.avv.589-512 yil) asos solgan zardo’shtiylik dini ilgarigi ko’p xudolilikka hamda olovga sig’inish e’tiqodlariga qarshi chiqib, yakka xudolikka asoslangan birinchi kitobiy din – “Avesto” (“Hayot yo’riqnomasi”)ni yaratgan (40 yoshlarda).
Ilohiy kitob bizgacha etib kelmagan. Kitobning taqdiri haqida Beruniy shunday yozadi: "Doro ibn Doro xazinasida "Avesto" kitobining 12 mingta qoramol terisiga tilla bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar uni kuydirib yuborishi natijasida kitobning 5 dan 3 qismi butunlay yo’q qilingan".
"Avesto" eramizdan burungi 250 yillarda, Arshoxiylar davrida yana tiklana boshlagan. "Avesto" 4 kitobdan iborat bo’lib, uning 3 tasi qadimgi tilda (ya’ni Avesto tilida) va 1 tasi pahlaviy tilida tiklangan.
Ezgu fikr, ezgu so’z, ezgu amal inson butun umr davomida amal qilishi lozim bo’lgan ichki va tashqi omillardir. Kitobda jamiyatning asosi sanalmish oilaning muqaddasligi bilan bog’liq tushunchalar batafsil asoslab berilgan. Oila a’zolarining asosiy vazifalariga keng to’xtalingan.
Qisqasi, "Avesto" Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, ijtimoiy-falsafiy fikrlarini o’zida ifodalagan muhim yozma yodgorlikdir.
O’zbekiston hukumati va YUNESKO tomonidan ushbu kitob yaratilganligining 2700 yilligi 2001 yil 3 noyabr kuni Urganchda nishonlanishi bugun biz yashab turgan o’lkada buyuk davlat, buyuk madaniyat, buyuk ma’naviyat bo’lganligining yana bir e’tirofidir.
Demak, Markaziy Osiyo jahon ma’naviy, moddiy madaniyatiga, ilm-fan, falsafa, ilohiyoti rivojiga munosib hissa qo’shgan, o’ziga xos turkiy tsivilizatsiya asoslarini yaratdi.
II. Miloddan avvalgi VIII-VI asrlarda Sharq va G’arb o’rtasidagi savdo, iqtisodiy va madaniy aloqalarda O’rtaer dengizi bo’ylarida joylashgan Kichik Osiyo shaharlari Milet va Efes katta ahamiyat kasb etdi. Bu shaharlarda ijtimoiy munosabatlar tez rivojlanib, ular yunon falsafasi, fani va madaniyatining beshigi bo’lgan. Eramizdan avvalgi VII-VI asrlarda Ioniya shahri eng rivojlangan shaharlardan bo’lib, bu erda sodda falsafa va stixiyali dialektika vujudga keldi.
Umuman olganda, qadimgi yunon falsafiy fikrning shakllanishida eramizdan oldingi VIII asrda Gomer tomonidan yozilgan "Iliada" va "Odisseya" eposlari katta rol o’ynagan. Milet naturfalsafa maktabining asoschilari Fales, Anaksimandr, Anaksimen mavjud olamning moddiy asosini topishga intilganlar. Fales (er.av. 624-547) borliqning asosi- suv, deb hisoblaydi. Uningcha, hamma narsa suvdan paydo bo’lgan va oxir-oqibatda yana suvga aylanadi. Anaksimandr (er.av.610-546)ning fikricha, borliq asosida sifat jihatdan nomuayyan, cheksiz "apeyron" yotadi. Anaksimen (eragacha 585-525) hamma narsaning asosini havo, deb biladi. Havoning turli darajada to’planishi va yoyilishidan narsalar paydo bo’ladi, deydi u.
Bu faylasuflar olam moddiy va mangu, tabiat jonli, deb uqtiradilar. Mas., Fales magnitning joni bor, shuning uchun temirni o’ziga tortadi, deydi.
Geraklit Kichik Osiyoning Ioniya o’lkasi Efes shahrida dunyoga kelgan (er-gacha 520-460). U Milet maktabi namoyondalaridan farqliroq, borliqdagi barcha buyum va hodisalarning sababi olov, deb ta’kidlaydi. YAgona olamdagi buyum, hodisalarning turli–tumanligi va o’zaro bog’liqligi, cheksizligi, ziddiyatliligiga hamda ular sifatining nisbiyligiga, Geraklit ta’limoticha, boshlang’ich o’tning mangu harakati va o’zgarishi sababchidir. Geraklitcha, kishi ongi o’tning o’tkinchi holatidir. Uning falsafasidagi eng qimmatli narsa stixiyali sodda dialektikadir. Geraklit uqtirishicha, borliq doimiy harakat, jarayondan iborat. Dunyoda doimiy, o’zgarmas narsa yo’q, undagi hamma narsa oqib, o’zgarib turadi. Moddiy olamdagi doimiy dialektik jarayonni u daryodagi suv oqimiga o’xshatadi. Geraklit ta’limoticha, daryoga ikki marta tushish mumkin emas. Olam dialektikasi to’g’risidagi bu tasavvur Geraklit tomonidan to’g’ri va aniq ifoda qilingan bo’lib, u hamma narsa bor va shu vaqtning o’zida yo’q, chunki hamma narsa oqib turadi, o’zgarib boradi, hamma narsa vujudga kelib, yo’qolib boradi, degan qarashdan kelib chiqadi... Xaqiqatning nisbiyligi: daryo suvi baliq uchun toza, odam uchun yaroqsiz bo’lishi mumkin, deydi.
Geraklit hissiy va aqliy bilishni farqlaydi, uning cheksiz va murakkabligiga e’tibor qaratadi.
Miloddan avvalgi 580-500 yillarda yashab ijod etgan Pifagor raqamlar borliqning ibtidosi, butun dunyo raqamlar uyg’unligi va o’zaro munosabatidan iborat, deydi. U raqamlarga jon bag’ishlab, turli hodisalar-adolat, aql-idrok, muvaffaqiyat va hokazolar raqamlarga tegishli, deb hisobladi. Uningcha, olam qonunlarini bilmoq-ularni boshqaradigan sonlarni bilmoqdir. Borliq qarama-qarshiliklardan iborat. Pifagor fikricha, demokratiya bu tartibotning buzilishidir.
Eley falsafiy maktabi vakili Ksenofan (eramizdan avvalgi VI-V asrlarda) Kichik Osiyoda dunyoga kelgan, mazkur maktabini asoslagan. Ksenofan ko’pxudolikka hamda insonlarga xos sifatlarni hayvonlarga, o’simlik dunyosiga daxldor, deb biluvchi ta’limotga qarshi chiqib, mifologiyani rad etishga harakat qilgan. U panteyist sifatida tabiatni ilohiylashtiradi. Uningcha, tabiat o’zgarmas va harakatsizdir.
Parmenid (er.avv. 504 yili Eleyda tug’ilgan) olamni tafakkur va sezgilar yordamida bilish o’rtasidagi tafovutni ko’rsatib beradi. U antik davrning birinchi metafizigi hisoblanadi. Parmenidning shogirdi va do’sti Zenon (er.avv. 490-430 yillar) o’z ustozining ta’limotini rivojlantirdi. Uning “Dixotomiya” (“ikkiga taqsimlash”), “ Axillis va toshbaqa”, “YOy”, “G’alla donasi” aporiyalari mashhur.
Sofistlar falsafasi qadimgi yunon madaniyatida alohida ahamiyatga ega. Sofistlar (yunoncha-dono) falsafa markaziga olamni emas, odamni qo’ydilar. Antropologiya va gnoseologiya muammolari bilan shug’ullanganlar. Ular ilk agnostiklar sifatida obyektiv haqiqatni inkor etganlar va relyativistik pozitsiyada turganlar. Protogor: “inson barcha narsalarning o’lchovi”, deb barcha narsalarning nisbiyligini, subyektivligini asoslashga urindi.
Sofistlar haqiqat, osoyishtalik, adolat o’rnatishga xizmat qilganlar.
YUnonistonda atomistik nazariyani Levkipp (er.avv.500-440) va Demokrit asosladilar. Demokrit (er-gacha 460-370) ta’kidlashicha, olam mayda, bo’linmas zarralar va bo’shliqdan iboratdir. Atomlar abadiy va o’zgarmasdir; ular o’zaro bir-biridan shakli (A va R), tartibi (AR va RA) va holati (R va ) bilangina farq qiladi. Atomlarning birikishidan olamdagi narsalar hosil bo’ladi, ular doimo harakatda. Ong ikkilamchi, atomlar mahsulidir.
Demokrit hissiy va aqliy bilishni farqladi. Falsafa tarixida birinchi bo’lib, bilish jarayoni-in’ikos jarayoni ekanligi haqidagi fikrni aytdi. Uningcha, sezgilar va tushunchalar-narsalarning obrazidir. Ong moddiy dunyoning sezgilarda aks etishidir. U tabiat va jamiyatdagi zaruriylik va sababiylikka alohida e’tibor berdi, i. Uningcha, yaxshi boshqarilayotgan davlat buyuk qo’rg’ondir. Davlat manfaatlari hamma narsadan ustun turmog’i lozim.
Suqrot (er-gacha 447-399)-qadimgi yunon mumtoz falsafasining asoschisi, afinalik buyuk faylasuf bo’lib, uning ijodida odam bilan bog’liq muammolar markaziy o’rinni egallagan. Uning sevgan shiori "O’z-o’zingni angla!"dir. U ongning subyektiv va obyektiv mazmunga egaligini uqtirdi. Haqiqat aql va bahs orqaligina aniqlanadi, dedi. Suqrot inson hayoti, insonning jamiyatdagi o’rni va maqsadi hamda adolatli ijtimoiy tuzum muammosiga jiddiy e’tibor berdi.
Falsafa odamlarga ezgulik va yovuzlikni anglab olishda yordam berishi zarur. Zeroki, axloqsizlik amalda haqiqatni bilmaslikdir. Mabodo u yomonlik nima ekanini qalban anglab etsa, u yomonlik qilishga qodir emas, degan fikrni olg’a suradi Suqrot. Faylasufning uqtirishicha, falsafaning vazifasi komil insonni tarbiyalash, etuk shaxsni shakllantirish va mana shu orqali adolatli demokratik davlatni barpo etishdir. U o’z davrida hukmronlik qilib kelayotgan Afina demokratik tuzumiga qarshi chiqib, yangi xudo haqidagi o’z fikrlarini bayon qilganligi uchun ruhoniylar tomonidan dahriylikda hamda yoshlarni axloqan buzishda ayblanib sudga berildi. Suqrot ustidan chiqarilgan hukmga e’tiroz bildirmay, o’z ixtiyori bilan zahar ichib o’ladi.
Pifagor, Suqrotning idealistik qarashlarini rivojlantirib, tizim holiga keltirgan faylasuf Aflotun (er-gacha 427-347) edi. U Demokritning g’oyaviy raqibi edi. U o’zining falsafasini dialoglar shaklida ifodaladi. Aflotunning falsafiy qarashlari uning "Bazm", "Teatet", "Fedon" dialoglarida, siyosiy qarashlari "Davlat", "Siyosat", "Qonunlar" asarlarida aks etgan.
Aflotun "g’oyalar dunyosi va soyalar duyosi" ta’limotining asoschisidir. Aflotun ta’limoticha, olamda "g’oyalar dunyosi" birlamchi, moddiy dunyo ikkilamchi; "g’oyalar dunyosi" vaqt va fazoga bog’lik emas, mangu, harakatsiz, o’zgarmasdir, u haqiqiy dunyodir. Moddiy dunyo o’tkinchi, vaqtinchadir. Aflotun qarashicha, "g’oyalar dunyosi" dagi eng oliy g’oya - yaxshilik, baxt g’oyasi - xudodir. Aflotun turli xil "umumiy g’oyalar" (mas., stul g’oyasi, daraxt g’oyasi, hayvon g’oyasi...) mavjudligini aytadi. Haqiqatda esa "umumiy g’oyalar" moddiy dunyodagi buyumlar to’g’risidagi kishi tushunchalaridir. Aflotun bu tushunchalarni moddiy asosidan ajratib, mustaqil deb biladi. Moddiy dunyo, buyumlar to’g’risidagi tasavvurimiz esa hissiy bilish orqali bilinadi. Hissiy bilish-haqiqat emas.
«Davlat», “Qonunlar”, “Siyosat” asarlarida jamiyat haqidagi, uning ideal siyosiy tuzumi to’g’risidagi qarashlarini markaziy ta’limoti - g’oyalar nazariyasi bilan uzviy bog’liq holda ilgari surgan. Uning fikricha, davlatning to’rtta shakli mavjud: teokratiya; oligarxiya; demokratiya; tiraniya. Aflotun aristokratik davlat tarafdori.Mutafakkir insondagi axloqiy fazilatlar va salbiy illatlar tug’ma ekanligini ta’kidlaydi.
Aflotun falsafasi o’rta asrlarda ham, hozirgi zamon falsafasida ham turli falsafiy oqimlarning nazariy asosi bo’lib qolmoqda.
Aflotunning shogirdi, safdoshi, ayni paytda, uning tanqidchisi buyuk faylasuf Arastudir. Arastu (er-gacha 384-322)ning yirik asarlari "Metafizika" (yoki "Birinchi falsafa"), "Fizika", "Jon to’g’risida", "Analitika", "Kategoriyalar", "Etika", "Siyosat", "Ritorika" kabilar bo’lib, ularning ko’pi bizgacha etib kelgan.
Arastu fanlarning yagona tizimini yaratdi. Nazariy fanlar-umumlashtirish nuqtai nazaridan,-“birinchi falsafa”, matematika va fizikadan iborat. Birinchi falsafa barcha fanlardan yuqori turib, borliqning o’zgarmas asoslari-mohiyatini tadqiq etadi. Borliq quyidagi kategoriyalar: mohiyat, sifat, miqdor, munosabat, makon, vaqt, holat, harakat kabilar bilan orqali ifodalanadi.
Aristotel-Arastu ta’limoticha, borliq tuproq, suv, havo, olov va "ilohiy efir" (osmon, yuldo’zlar)dan iborat. Tabiat unsurlari to’xtovsiz bir-biriga o’tib turadi, hamma narsa asosida moddiylik yotadi. Moddiy dunyo-obyektiv, abadiy. Haqiqatni bilish-tabiat hodisalarini bilishdir. Sezgilar, tasavvurlar, tushunchalar real narsalar mahsulidir. U Platon - Aflotunning "g’oyalar dunyosi"ni rad qilib, narsalar, hodisalarning mohiyati ularnig o’zida, deydi. Uningcha, g’oyalar, tushunchalar ikkilamchidir.
Arastucha, to’rt xil sabab bor: moddiy sabab yoki materiya, shakliy sabab yoki shakl, vujudga keltiruvchi sabab va so’nggi sabab yoki maqsad. Narsalar shakl va materiyadan paydo bo’ladi... shakl tufayligina materiya imkoniyatdan voqelikka aylanadi. Materiya - passiv, shakl-faol. SHakllarning shakli, oliy shakl-xudo, dunyoviy ruh. U "dastlabki turtki"ning ijobiy rolini ta’kidlaydi.
Arastuning ta’kidlashicha, bilishning obyekti va mavzui voqeyiy olam, borliqdir. Bilishning maqsadi oddiy hissiyot, jonli mushohadadan borib, mantiqqa asoslangan mavhumlik cho’qqisini egallashdir.
Arastu moddiy dunyo bilishning, sezgilarning, tajribaning asosi, sezgilar bizga ayrim, aniq buyumlar tasavvurini bersa, aqlimiz umumlashtiradi, deydi.
Qadimgi YUnonistonning buyuk mutafakkiri merosi jahon xalqlari falsafiy tafakkuri rivoji tarixida, shu jumladan, Markaziy Osiyo mutafakkirlari ijodida muhim ro’l o’ynadi.
Qadimgi YUnonistonning mashhur faylasuflaridan yana biri ellinizm davri falsafasining taniqli namoyondasi Epikur (er-gacha 341-270)dir.Uning 300ga yaqin asari bo’lib, eng asosiylari “Tabiat to’g’risida”, “Gerodotga xat”, “Atomlar va bo’shliq to’g’risida” kabilar. Demokritning atomistik nazariyasini yanada rivojlantirdi. Epikur tabiat, moddiy borliq kishi ongiga bog’liq bo’lmagan holda mavjud, tabiatdagi barcha hodisalar qonuniy ravishda sodir bo’ladi, degan edi.
Stoitsizm (“stoya” yunoncha bahslashuv joyi, asoschisi Zenon) antik davrdagi falsafiy maktablardan bo’lib, miloddan avvalgi IV asr oxirlaridan melodiy III asr oxirigacha faoliyat ko’rsatgan. Vakillari - Panetiy, Posidoniy va boshqalar. Ular Arastu mantiqini rivojlantirishga katta hissa qo’shdilar, Arastu singari to’g’ri fikrlashning asosiy qoidalarini ziddiyatsizlik va ayniyat qonuni bilan bog’laydilr. Stoiklar obyektiv mavjud jismni sezish va idrok etishni bilishning ilk manbai, deb hisoblaydilar va bilim paydo bo’lishi muammosini sensualistik nuqtai nazardan hal etadilar.
Miloddan avvalgi II asrda Rim qadimgi dunyoning eng qudratli davlatiga aylandi. Bu davrdagi Rim falsafasi Lukretsiy Kar, TSitseron, Seneka, Mark Avreliy, Plotin, Porfiriylar nomi bilan bog’liq.
Rimlik faylasuflardan biri Lukretsiy Tit Kar (er-gacha 99-55) o’zining "Narsalarning tabiati haqida" asarida atomistik nazariyani to’ldiradi, tugalroq tasvirlaydi. Lukretsiy fikricha, hamma narsa abadiy mavjud bo’lgan materiyadan paydo bo’ladi. Materiya bo’shliqda harakat qiluvchi atomlardir. Lukretsiy materiyaning saqlanishi qonunini faraz qilgan. Materiya miqdoran o’zgarmaydi, u hamma vaqt bir xildir. Yo’qdan bor bo’lish mumkin emas. Sezgi va ongni Kar moddiy hisoblab, jon mayda, harakatchan atomlardan iborat, jon tashqi ta’sirni qabul qilib, kishi tanasiga o’tkazadi, jon bilan tana doim birgadir, jon, ruh kishi tanasi bilan birga o’ladi, deydi. Lukretsiy dinni kishilarning tabiat qonunlarini bilmaganligi mahsuli, deydi.
Neoplatonizmning asoschisi rimlik Plotin (205-270) yagona ilohiy kuchni-xudoni butun borliqning asosi va manbai, deydi.
Neoplatonizm tasavvuf manbalaridan biri bo’lgan. Demak, yunon falsafasida koinot bir butun yaxlitlik holida olib qaraladi. Tabiatga qarashlar sodda, stixiyali dialektik xarakterga ega.
529 yilda Vizantiya imperatori Yustinian dekreti bilan Afinadagi Aflotun Akamediyasining yopilishi natijasida ming yillik tarixga ega bo’lgan Antik falsafa o’z faoliyatini to’xtatdi.
Qadimgi dunyo falsafiy fikrlarini o’rganish tarixiy, ilmiy va ma’rifiy zarurat bo’lib, jahon ma’naviy hayotini, shu jumladan, falsafasini bu davr falsafasisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Bu davr falsafasi insoniyat bolaligi falsafasi va o’zligini tanish falsafasi bo’lib, jahon fani va madaniyatining gullab-yashnashi uchun mustahkam asos bo’ldi.
III. VII asrda islomning paydo bo’lishi Arabiston yarim orolidagi xalqlar va elatlar hayotida yirik tarixiy voqea bo’ldi.
Arablar Markaziy Osiyoni bosib olishi arafasida Markaziy Osiyoda yagona markazlashgan davlat yo’q edi. Islom dinining Markaziy Osiyoga kirib kelishining asosida erli aholini musulmonlashtirish yotadi, deyish voqelikka bir tomonlama qarash bo’lur edi.
Islom o’ziga xos diniy-falsafiy ta’limotdir. Islom diniy ta’limotining-kalom falsafasining asoslari qur’on, hadis singari muqaddas manbalarda, sunnalarda, shuningdek, VIII-XII asrlarda vujudga kelgan ilohiyot adabiyotida o’z ifodasini topgan.
XI-XII asrlarda «Qur’on» va Sunna asosida islom qonun- qoidalari majmui-shariatni ishlab chiqish tugallangan, u musulmonlarning ijtimoiy-iqtisodiy, diniy, huquqiy va axloqiy hayotini tartibga solishga xizmat qilgan.
Islom falsafasining negizi bo’lgan, VII asrdagi arablar hayoti va qarashlarining ko’p jihatlarini ifodalagan «Qur’on» tarixiy, madaniy qadriyat, er yuzi musulmonlarining dasturilamali, diniy ahkomlar manbaidir.
Jahonning eng ko’zga ko’ringan muhaddislaridan biri Ismoil al-Buxoriydir (810-869). Aytishlaricha, u 600 mingga yaqin hadis to’plagan, ulardan 7250 tasini ishonchli, ya’ni "sahih" deb to’plam qilgan: "al Jome’ as-sahih" ("sahih -al-Buxoriy").
Uning "al-Adab al-Mufrad" ("Adab durdonalari") asari axloq va odob borasida eng nodir, eng sahih hadislar jamidir.
Muhaddislar imomi Abu Abdullo Muhammad ibn Ismoil Buxoriy o’z shogirdi Abu Iso Termiziyni maqtab, kamtarinlik bilan: "Sen mendan bahra topganingdan ko’ra men sendan ko’proq bahra topdim" degan edi. Abu Iso Termiziy Bug’iy (824-892) asarlari "Jome’ as-sahih" (uni "Sahihi Termiziy", "Sunan" deb ham ataydilar), "SHamoili Nabaviya" va boshqalardir.
Jahonda birinchi marta Bog’dodda Baytul-hikma - Fanlar akademiyasi tashqil topdi va bu erda dunyoning buyuk olimlari, faylasuflari, ilohiyotchilarining noyob asarlari jamlandi (Mazkur dargohda xizmat qilgan 500 olimning aksariyati Markaziy Osiyoda tug’ilib, voyaga etganlar edi). Qadimiy va mashhur kitoblarni, xususan, yunon olimlari asarlarini arab tiliga tarjima qilish, sharhlar yozish avj oldi. Tabiiy va ijtimoiy fanlarga bo’lgan qiziqish bu fanlar rivojiga chuqur ta’sir etdi, falsafiy fikrlar taraqqiysiga olib keldi.
Umuman, Markaziy Osiyo ilk Uyg’onish davri madaniyati, shu jumladan, falsafasi jahon tsivilizatsiyasiga o’zining munosib hissasini qo’sha oldi va haqli ravishda uni dunyo falsafiy tafakkuri rivojida o’ziga xos bir bosqich deb qaralishi kerak.
Endi mazkur davrning buyuk mutafakkir faylasuflaridan ayrimlarini ko’rib chiqishga harakat qilamiz.
Xorazm o’nlab buyuk daholarning vatanidir. Ana shulardan biri, shubhasiz, Abu Abdullo Muhammad ibn Muso al-Xorazmiydir (780-850).
Dunyo riyozat ilmiga bebaho hissa qo’shgan Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy avval Marvda Ma’mun saroyida, so’ng halifalik markazi Bag’dodda xizmat qilgan va birinchi Akademiya "Baytul-Hikma" ("Donolik uyi")ga rahbarlik qilgan. U "Al-jabr val-muqobala", "Hind hisobi bo’yicha kitob", "Astronomik zij", "Er surati haqida kitob", "Quyosh soatlari haqida kitob", "YAhudiylar eralari va bayramlarini aniqlash haqida risola", "Tarix kitobi" kabi asarlar muallifidir. Xorazmiy algebrani fan sifatida yaratdi. Algebra "Al-jabr" so’zi bilan boshlanadigan asarning lotincha talaffuzi bo’lsa, algoritm "al Xorazmiy" nomining lotincha atalishidir. Uning asarlari 11-12 asrlardayoq lotin tiliga tarjima qilingan.
Umuman, IX asrning birinchi yarmi fanda Xorazmiy davri deb ataladi...
Jahonda buyuk deb tan olingan olimlardan yana biri Ahmad ibn Muhammad al-Farg’oniydir (vaf.861 y). U ham "Baytul hikma"da ijod qilgan.
Farg’oniyning 6 ta kitobi dunyoga mashhur: "Astronomiya ilmi usullari haqidagi kitob", "Al-Farg’oniy jadvallari", "Oy Erning ustida va ostida bo’lganda vaqtni aniqlash risolasi", "Usturlob bilan amal qilish haqidagi kitob", "Etti iqlim hisobi", "Usturlobni yasash haqidagi kitob".
Al-Farg’oniy ilmiy g’oyalari geotsentrizmdan geliotsentrizmga o’tishda o’ziga xos ko’prik bo’lgan. U sayyora va yuldo’zlar sferalari radiuslarini birinchi marta aniqlab berdi. Er shari belbog’ining uzunligini o’ta aniq darajada topdi: 40 ming 800 km deb (hozirda u 40 ming 8 km. deyiladi). Nil daryosi suvini o’lchaydigan asbob yaratdi...
Stereografik proektsiyalar nazariyasining kashfiyotchisi al-Farg’oniydir. Bu nazariyani buyuk matematik Eyler XVIII asrda geografik kartalar tuzish nazariyasiga tadbiq qildi va "Rusiya imperiyasining bosh kartasi"ni tuzishda ishlatdi.
Mashhur Dante "Ilohiy komediya"sida al-Farg’oniy g’oyalarini tarannum etishi, Evropada uni Alfraganus deb hurmatlashlari bejiz emas.
YAqin va O’rta Sharqda "Sharq Aristoteli", "Ikkinchi muallim" unvoniga sazovor bo’lgan mashhur va atoqli faylasuf Abu Nasr ibn Muhammad Forobiy (873-950) dir.Forobiy yaratgan asarlar soni 160 dan ortiq. Bulardan: "Ixso-al-ulum", "Aristotel mantiqiga talqinlar", "Hikmat asoslari", "Katta musiqa kitobi", "Fuqarolik siyosati", "Fozil shahar aholilarining raylari", "Mantiqqa kirish", "Qonunlar kitobi", "Substantsiya haqida so’z" kabi asarlarni ko’rsatish mumkin. Forobiy asarlarini ikki guruhga ajratish lozim: a) antik yunon faylasuflari va tabiatshunos olimlari (Aristotel, Platon, Evklid, Galen, Zenon va b.)ning ilmiy meroslarini sharhlash va targ’ib qilishga bag’ishlangan risolalar; b) o’sha davr fanining tabiiy va ijtimoiy-falsafiy fikri sohalariga, uning dolzarb masalalarini ishlab chiqishga, tabiatshunoslik, musiqashunoslik, filologiya, jamiyatshunoslikning muhim sohalariga bag’ishlangan asarlardir.
Forobiyning asarlarida falsafaning eng umumiy tuzuklari-olamning tuzilishi, mavjudlik yo’llari, bilish, mantiq masalalari, inson va tabiatning o’zaro munosabati, shuningdek, ayrim aniq fanlarning falsafiy masalalari, ijtimoiy-axloqiy masalalar o’z ifodasini topgan.
Forobiyning g’oyalari Sharqdagina emas, balki Evropada ham ilg’or ijtimoiy-falsafiy fikrning rivojida muhim rol o’ynadi.
Buyuk daho Abu Rayhon Beruniy Xorazm farzandidir. U 973 yilda tug’ilgan va 1048 yili G’aznada vafot etgan.U xorazm, arab, fors, yunon, sanskrit (qad. hind tili), yahudiy tillarini puxta o’rgandi... 1004 yilning boshlarida Beruniy Ma’mun II tomonidan Xorazmga chaqirib olindi va 1009-1017 yillarda "Donishmandlar uyi"-"Ma’mun akademiyasi”ni boshqargan. Ilmiy markazda Ibn Sino, Abu Sahl al-Masihiy, Mansur Saolibiy, Ibn Iroq kabi o’nlab daholar ijod qildilar. Akademiyada Fales, Pifagor, Empedokl, Evklid, Sokrat, Platon, Aristotel, Galen, Gippokrat, Ptolomey kabi yunon va rim olimlarining asarlari aslida va arab tilidagi tarjimalari mavjud edi...
Umuman, Beruniy 150 dan ortiq noyob asarlar yozgan bo’lib, shulardan 30dan ziyodi bizning davrimizgacha etib kelgan.
Sharq faylasuflari, shu jumladan Beruniy ham, falsafani tibbiyot fani bilan qiyos qilganlar: tibbiyot inson vujudidagi kasalliklarni davolashga xizmat qilsa, falsafa inson ruhiyatidagi, ongidagi kasalliklarni davolashga xizmat qilmogi lozim.
Zamondoshlari tomonidan "SHayx-ur-rais" (ya’ni olimlar boshlig’i) deb atalgan Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh al-Xasan ibn Ali Ibn Sino 980 yil avgust oyining oxirlarida Buxoroga yaqin Afshona qishlog’ida dunyoga keldi. Va 1037 y. 57 yoshida Hamadonda vafot etdi.
YOzma manbalarda uning 280 dan ortiq asar yozganligi ta’kidlanadi (bizgacha esa uning 160 ta asari etib kelgan). Bulardan 150gi falsafiy masalalarga, 50 tibbiyotga, 48 tasi boshqa tabiatshunoslik fanlariga bag’ishlangan. U badiiy asarlar ham yozgan.Ibn Sino asarlari orasida "Al-Qonun fi-t-tib" ("Tib qonunlari") kapital asari (5 tomlik) tibbiyot ilmining qomusi bo’lib, o’rta asr tibbiyot ilmi taraqqiyotining oliy cho’qqisi hisoblanadi. Osiyo va Evropaning barcha o’quv muassasalarida 500 yil mobaynida tibbiyot kursi shu asar asosida o’qitilgan.
Abu Ali Ibn Sinoning falsafiy va tabiiy-ilmiy qarashlari uning jahonga mashhur asari "Kitob ash-SHifo" ("Davolash kitobi")da bayon qilingan. Bu asar 18 tomdan iborat bo’lib, 4 qismga -mantiq, tabiiy fanlar, matematika (riyoziyot) va falsafaga bo’linadi. Bu asarda falsafa, matematika, ximiya, botanika, zoologiya, geologiya, astronomiya, psixologiya kabi fanlar haqidagi fikrlari bayon etilgan. Bu asar G’arb va Sharq falsafiy tafakkuri taraqqiyotiga juda katta ta’sir o’tkazgan.
Demak, ilk uyg’onish davri mutafakkirlari falsafiy qarashlari jahon falsafiy merosiga qo’shilgan buyuk hissa bo’lishi bilan birga hozirgi kunimizda ham turli falsafiy oqimlarning bahs – munozaralari obyekti bo’lib xizmat qilmoqda. Mustaqilligimiz davrida ma’naviy qadriyatlarimizni boyitmoqda.
Tasavvuf va tasavvuf falsafasi Sharq musulmon xalqlarining ma’naviy hayoti tarixida o’chmas iz qoldirgan diniy- falsafiy oqimlardan biridir. U o’zining o’n asrdan ortiq taraqqiyoti davomida davr talablaridan kelib chiqib turli xil shakl va yo’nalishlarda rivojlandi. Sharqshunos olim E.E. Bertels “so’fiylik shuncha keng va har tomonlamaki, unga istagan kontseptsiya, dunyoqarashni kiritish mumkin”, deganda haq....
So’fiylik islom dini asosida VII asrning oxiri va VIII asrning boshlarida Basrada kelib chiqqan bo’lib (islomgacha kelib chiqqan degan qarashlar ham bor) o’z ta’limotini Qur’on va Hadislarga asoslanib rivojlantirdi. Biroq u o’tmishdagi boshqa e’tiqodlar, dinlardan ham oziqlangan.