2-mavzu: idrokni eksperimental o’rganish maqsad

Diqqatning tebranishlarini o‘rganish


Diqqatning koʼchishi.


Tadqiqot maqsadi. qora-qizil rangli raqamlardan tuzilgan jadval yordamida diqqatning koʼchish xususiyatini tekshirib koʼrish.
Tadqiqot uchun zarur anjom va jihoz. Sekund oʼlchagich (sekundomer) va rang jihatidan bir-biriga oʼxshash boʼlmagan (betartib) holda, mantiqiy esda saqlab kolishning oldini olish maqsadiga muvofiklashtirilgan tartib (kombinatsiya) da tuzilgan: 1 dan 25 gacha qora va 1 dan 24 gacha kizil rangli raqamlar (tekshiruvchi oldindan tayyorlagan) jadvali.
Tadqiqotning borishi. Tadqiqot uch seriyada oʼtkaziladi.
Birinchi seriya. Bunda tadqiqotchi tekshiriluvchiga jadvaldagi qora rang bilan yozilgan 1 dan 25 gacha boʼlgan raqamlarni oʼsib boruvchi tartibda, koʼrsatib berishni taklif qiladi. Qaror yozib boruvchi esa tekshiriluvchi bu topshiriqni kancha vaqt ichida ijro etishini sekundomer vositasida aniqlab, yozib boradi.
Ikkinchi seriya. Tadqiqodchi tekshiriluvchidan jadvaldagi qizil raqamlarni 24 dan 1 gacha kamayuvchi tartibda koʼrsatib berishni talab qiladi. qaror yurituvchi esa xuddi oldingi seriyadagidek tekshiriluvchining topshiriqni bajarish uchun sarflagan vaqtini aniqlab, yozib boradi.
Uchinchi seriya. Bunda tekshiruvchi tekshiriluvchiga bir vaqtning oʼzida galma-gal: qora raqamlarni kupayib boruvchi,qizil raqamlarni kamayib boruvchi tartibda koʼrsatib berishni taklif qiladi. Qaror yurituvchi topshiriqning xarakteri, uning bajarilishi uchun ketgan vaqt va yoʼl qoʼyilgan xatolarni aniqlab, qarorda kayd etib boradi.
Tadqiqot natijalarini tahlil qilish.
Qaror yurituvchining yozuvlari asosida uchchala seriyadagi topshiriqni bajarish uchun tekshiriluvchi sarf qilgan vaqt va yoʼl qoʼygan xatolarini quyidagi qaror (jadval) da qayd etilib qoʼyiladi.


2-qaror.
Tajriba mavzusi: Diqqat koʼchishini tekshirish.

Tekshiruvchi ___________________________________________

Tekshiriluvchi _________________________________________

Sana

Ko’rsatgichlar	1-Seriya	2-Seriya	1-2 Seriya	3-Seriya
Vaqti
Xatolar

Uchinchi seriyada bajarilgan topshiriq uchun sarflangan vaqt, garchi kolganikkala seriyalarda ham xuddi shu xil topshiriqlarni bajarish uchun sarflangan vaqt bilan, uchinchi seriyada bajarilgan topshiriq uchun sarflangan vaqt teng emas. Аna shu ikkala vaqt koʼrsatkichlari orasidagi farq mazkur tekshiriluvchi diqqatining koʼchirilish vaqti, yaʼni bir faoliyatdan ikkinchi boshqa bir faoliyatga oʼtish vaqti boʼlib hisoblanadi.

Diqqat inson faoliyatining barcha turlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishning va ularni samaradorligini taʼminlovchi muhim shartlardan biridir. Kishi faoliyati qanchalik murakkab, serzahmat, davomiylik jihatdan uzoq muddatli, masʼuliyat hissini taqozo qilsa, u diqqatga shunchalik yuksak shartlar va talablar qoʼyadi. Inson ziyrakligi, farosatliligi, tez payqashi, sinchkovligi, dilkashligi uning turmush sharoitida, shaxslararo munosabatida muhim omil sifatida xizmat qiladi. Diqqat aqliy faoliyatning barcha turlarida ishtirok etadi, insonning xatti-harakatlari ham uning ishtirokida sodir boʼladi.

Psixologiya fanida diqqatga har xil taʼrif beriladi, uni yoritishda psixologlar turli nazariyaga asoslanib yondashadilar. Diqqat deb ongni bir nuqtaga toʼplab, muayyan bir obʼektga aktiv (faol) qaratilishi aytiladi (P. I. Ivanov). P. I. Ivanovning fikricha, biz faoliyatimiz jarayonida idrok va tasavvur qiladigan har bir narsa, har bir xodisa, oʼzimiz qilgan ishimiz, oʼy va fikrlarimiz diqqatning obʼekti boʼla oladi.
N. F. Dobrinin. N. V. Kuzmina, I. V. Straxov, M. V. Gamezo, F. N. Gonobolin va boshqalarning nuqtai nazaricha, diqqatning vujudga kelishida ongning bir nuqtaga toʼplanishi ong doirasining torayishini bildiradi, goʼyoki ong doirasi bir muncha tigʼizlanadi. Bunday torayish va tigʼizlanish natijasida ong doirasi yanada yorqinlashadi. Ongning eng toraygan, tigʼizlangan yorqin nuqtasi diqqatning markazi (fokusi) deb nomlanadi. Xuddi shu markaz (fokus) ga tushgan idrok qilinayotgan jismlar, tasavvur obrazlari, oʼy va fikrlar toʼla, yorqin va aniq ifodalanadi. Jahon psixologlarining fikricha, diqqat uzluksiz ravishda, muayyan darajada aktivlik xususiyatini saqlab turadi. Bunday aktivlik, ongning biron bir obʼektga oʼynalishining kuchayishi va maʼlum vaqt davomida diqqat yoʼnaltirilgan narsaga ongning faol (aktiv) qaratilishini regulirovka qilib turadi hamda mazkur holatning saqlanishini taʼminlaydi.
Shuni alohida taʼkidlab oʼtish kerakki, diqqat sezgi, idrok, xotira, tafakkur, xayol, nutq kabi alohida psixik jarayon emas. Shuning uchun barcha psixik jarayonlarda qatnashadi, ularning mahsuldorligini oshirishga taʼsir etadi. Shu boisdan diqqat qaratilgan obʼektlar ong toʼplangan nuqtasida aniq, yaqqol aks ettiriladi. Demak, diqqat-aqliy jarayonlarning sifati, mahsuldorligi va samaradorligini taʼminlovchi insonning ichki aktivligidan iboratdir. Shuningdek, u har qanday inson faoliyatining zaruriy shartidir.
Psixologiya tarixining sahifalarini varaqlasak, diqqatning kishi faoliyatidagi roliga berilgan yuksak va qimmatli mulohazalar uchraydi. Jumladan, frantsuz olimi Kyuve geniallikni chidamli diqqat deb taʼriflashi, Nyutonning kashfiyot fikrini doimo shu masalaga qaratilish jarayoni deyishi, Ushinskiyning diqqat psixik hayotimizning yagona eshigi deb baho berishi bunga yorkin misol boʼla oladi.
Bilish jarayonlari kechishining eng muhim xususiyati uning tanlovchanlik va yoʼnalganlik bilan xarakterlanadi. Shu boisdan inson atrof-muhitning koʼplab qoʼzgʼatuvchilari, taʼsirlari orasidan alohida nimanidir idrok etadi, faraz qiladi, allaqaysi narsa toʼgʼrisidagina mulohaza yuritadi, xolos. Ongning bu xossasi diqqat xususiyati bilan bogʼliq ravishda namoyon boʼladi. Diqqat bilish jarayonlari singari oʼzining alohida mazmuniga, muayyan mahsuliga ega emas, shuning uchun u barcha jarayonlarning joʼshqinligi, ildamligini taʼminlaydi. Demak, diqqat individning hissiy, aqliy yoki harakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongning yoʼnaltirilganligi va biror narsaga qaratilganligidir (E. B. Pirogova). Berilgan taʼrifga binoan, ushbu yoʼnaltirilganlik subʼektning ehtiyojlariga, uning faoliyati maqsadlari va vazifalariga mos keladigan obʼektlarning tanlanganligida, ixtiyorsiz yoki ixtiyoriy tanlashda va ajratishda vujudga keladi. Diqqatning muayyan obʼektlarga toʼplanishi, toʼplanganligi (kontsentratsiyalanishi) ayni paytda boshqa jismlardan chalgʼishni yoki ularning vaqtincha (muvaqqat) inkor etilishini talab qiladi. Аna shu omillarga koʼra, aks ettirish ravshanlanib boradi, tasavvurlar, mulohazalar faoliyat yakunlangunga qadar, qoʼyilgan maqsadga erishguncha ongda saqlanadi. Аna shu yoʼsinda diqqat faoliyatini nazorat qilib boradi va uni boshqaradi. Shuning uchun koʼpgina psixologlar (P. Ya. Galperin va uning shogirdlari) diqqatni yuksak turini bilish jarayonlari, kishining xulq-atvori kechishini boshqarish imkoniyatiga ega ekanligini taʼkidlaydilar. Diqqatning biror obʼektga yoʼnalishiga koʼra sensor (pertseptiv), aqliy (intellektual), harakatlantiruvchi (harakat) shakllariga ajratish mumkin.
Diqqat muayyan obʼektga toʼplanishi koʼp jihatdan insonning his-tuygʼusi, irodaviy sifati, qiziqishi kabilarga bogʼliqdir.
His-tuygʼular va emotsional holatlar diqqatning obʼekti bilan uzviy bogʼlangandagina uning uchun ijobiy ahamiyat kasb etadi. His-tuygʼular, emotsional holatlar qanchalik kuchli va koʼtarinki tarzda namoyon boʼlsa, demak diqqat ham shunchalik obʼektga mustahkam qaratiladi. Hislar, emotsiyalar diqqatning ham ixtiyorsiz, ham ixtiyoriy turlarini zoʼraytiradi. Insonning amaliy va aqliy faoliyati jarayonida uning ongi muayyan darajada yangi bilimlar maʼlumotlar bilan boyib borishi natijasida diqqat ham takomillashadi. Yangilikni payqash hissi odam aqliy faoliyatini faollashtiradi (aktivlashtiradi), shu bilan birga, diqqatning obʼektga uzoqroq toʼplanishini taʼminlaydi. Insonning barqarorlashgan kayfiyati diqqatning kuchi va ildamligini oshiradi, tanlovchanligiga ijobiy taʼsir etadi. Stress, affekt singari emotsional holatlar diqqatga salbiy taʼsir etib, uning tashqi taʼsirlariga beriluvchan, kuchsiz qilib qoʼyadi. Аna shuning oqibatida diqqat chalgʼiydi, boʼlinadi, parishonlik namoyon boʼladi, faoliyatdagi bir tekislik buziladi.
Psixologiyada diqqatning ixtiyoriy turi, koʼpincha irodaviy deb nomlanadi. Bu, albatta, bejiz emas, chunki diqqatning muayyan obʼektga yoʼnaltirilishi iroda kuchi bilan saqlab turiladi. Hatto ixtiyorsiz diqqat faoliyatida qatnashsa, u ham irodaning zoʼri bilan yoʼnaltirilgan obʼektda toʼplanib turadi. Irodaning faoliyatni amalga oshirishda ishtirok qilishi koʼp jihatdan kishining maqsadiga intilishi, ishchanlik qobiliyati, psixologik tayyorligiga bogʼliq. Shu boisdan diqqatning kuchi, barqarorligi, mustahkamligi ildamligi odamning muayyan faoliyatini bajarishga moyilligi, shayligi bilan oʼlchanadi. Diqqatning yuksak darajada mujassamligini taʼminlab turishda odamning faoliyatni bajarishga muvafiqlashgani muhim rol oʼynaydi. Har qanday faoliyatni amalga oshirishning boshida qiyinchiliklar yuzaga keladi va ular kishidan irodaviy zoʼr berishni talab qiladi. Faoliyatni bajarishdagi nuqsonlarning namoyon boʼlishi diqqatni toʼplashdagi qiyinchiliklarning oqibati boʼlib hisoblanadi.
Diqqatning obʼektga toʼplanishi, mustahkamlanishi odamning qiziqishlariga bogʼliqdir. Hatto ixtiyorsiz diqqatning faoliyatda mujassamlashishida kishining ishtiyoqi va qiziqishi katta ahamiyatga egadir. Odatda faoliyatga qiziqish bevosita va bilvosita shaklda namoyon boʼladi. Bevosita qiziqish faoliyat jarayoniga, xatti-harakatlarning oʼziga, ish uslublariga qaratilgan qiziqishdan iboratdir. Bilvosita qiziqish esa, faoliyatning maqsadgi, uning natijasiga yoʼnaltirilgan qiziqishdir. Ixtiyoriy, irodaviy diqqat bilvosita qiziqish bilan aloqadordir. Psixologik maʼlumotlarning tahliliga koʼra, diqqatning obʼektga toʼplanishi va mustahkamlanishi koʼzlangan maqsadni, faoliyat mahsulining zarurligi hamda sifatining ahamiyatini inson tomonidan anglash orqali taʼminlab turiladi. Faoliyat maqsadini anglash oʼz ish-harakatida kishi diqqatining yuksak darajada mujassamlanishini taʼmin etuvchi eng muhim shart va sharoitlardan biridir.
Diqqatning ixtiyorsiz va ixtiyoriy ravishda vujudga kelishi oʼzining yoʼnalishiga koʼra tashqi va ichki boʼlishi mumkin. Аgar diqqatning manbai ongimizdan tashqarida boʼlsa tashqi deb ataladi. Masalan, shofer, tikuvchi, muharrir kabilarning faoliyatida sodir boʼladigan diqqat tashqi diqqatdir. Tashqi diqqat faqat idrok qilish jarayonidagina namoyon boʼlmasdan, balki fikr yuritilayotgan narsalarga ham qaratiladi. Jumladan, ixtirochining oʼzi yaratgan narsasini tasavvur qilishi, rassomning obrazlarni kashf qilish jarayoni, muhandisning toʼgʼon qurilishini koʼz oʼngiga keltirish bilan bogʼliq holatlar bunga misol boʼla oladi. Inson ongining oʼzida sodir boʼlayotgan oʼz hissiyotlarini, fikrlarini, orzu istaklarini va shu kabilarni kuzatishda ichki diqqat yuzaga keladi. Diqqatning har ikkala koʼrinishi ham faoliyatning muvaffaqiyatli yakunlanishiga munosib hissa qoʼshish imkoniyatiga egadir.