Maxsus ijtimoiy tuzilma, etnomadaniy qadriyatlar, Mehribonlik, rahmdillik, ijtimoiylashuv myexanizmi, Qarindoshlik munosabatlari, ommaviy ong.
O`zbek myentalityetining muhim xususiyatlaridan biri maxsus ijtimoiy tuzilma mahallaning mavjudligidir.
Toshkyent shahrida XIX asrdan boshlab mahalla mavjud. Ularning tashkil topishi va faoliyat yuritishi bir tomondan milliy- psixologik xususiyatlari, boshqa tomondan esa aholiga yoshligidanoq ijtimoiy munosabatlarga g’arq bo`lishlariga imkon yaratish bilan bog’liqdir. Boshqacha aytganda, mahalla mikrotsizm bo`lib, unda axloqiy tamo-yil va qoidalarga amal qilish, marosim va jamoat faoliyatining boshqa turlarida ishti-rok etish orqali shaxsning yanada kattaroq hamjamiyatda ijtimoiylashuvi usullari sha-kllanadi.
Mahallaning dyemokratiyalashuv,ijtimoiylashuv, insoniylashuv va mukam-mal-lashuv jarayonlariga faol ta’sir qila olishini O`zbekistonnig birinchi Pryezidyenti I.A.Karimov quyidagicha ta’kidlab o’tgan: “Mahalla-bizning jamiyat hayotida insoniy tarbiya va kyelishuvning o’zgarmas manbasi. Tarixning guvohlik byerishicha, bizning davlat daryolar bo’yida paydo bo’lgan. Tabiat kataklizmalari, tashqi hayvonlarni birgalikda yengish, qiyin kunlarda qo’llab- quvvatlash bizning ajdodlarimizni jamoa bo’lib yashashga o’rgatgan.
Myehribonlik, rahmdillik kabi insoniy hislatlar aynan mahallada shakllanadi. Bu ma’noda mahallani o’z-o’zini boshqarish maktabi, kyerak bo’lsa, dyemokratiya maktabi dyesa bo`ladi”.
Ijtimoiylashuv nafaqat shaxsning jamiyatda qulayliklarga ega bo`lishini ko`zda tutadi, balki shaxsning muayyan axloqiy va etnik qoidalarni egallashini ham ko`zda tutadi. Shu borada mahalla ijtimoiylashuvining unikal myexanizmi hisoblanadi. Chunki unda:
har bir inson amal qilishi kyerak bo’lgan muayyan axloqiy qonunlar ishlab turadi;
hokimiyatga ishonch va xizmat, shaxsiy namuna kuchi kattalarga hurmat, bolalar haqidag’amxo’rlik;
axloq va jamoatchilikning tarbiyasi amaliy faoliyatga kiritish orqali amalga oshiriladi;
ommaviy ong qadriyatlari mahalladan oila va shaxsgauzaytiriladi;
alohida shaxs hayotining asosiy bosqichlari jamoaning barcha a’zolari tomonidan kuzatuvdabo’ladi.
Alohida tarixiy davrlarda an’anaviy hayotiy muammolarning buzilishiga urinishlar amalga oshirilishiga qaramay, mahalla bunga qarshilik ko’rsatdi va an’ana, odatlarning saqlanib qolishiga yordam byeradi.
Mahallaning ijtimoiy o’rni shunda namoyon bo’ladiki, u doimo jiddiy ijtimoiy o’zgarishlarga o’z munosabatini bildirgan va oliy insoniy hamda axloqiy tamoyillarga tayanadi. Masalan, XXasrning 20-30 yillarida mahallada ayollarning itimoiy ishlab chiqarishga qo’shilishi, savodsizlikni bartaraf etish, aholining madaniy dunyoqarashini kyengaytirish qo’llab-quvvatlangan.
Hammaga mahalla aholisining Rossiya, Ukraina, Byelorusiyadan evakuatsiya qilinganlarni qabul qilganliklari ma’lum. Mahalliy aholi vakillari ko’chib kyelganlarga o’z uylarining bir qismini byerishgan, moddiy yordam ko’rsatishgan. Mahalla jamoalari nihoyatda yuqori axloqiy va ijtimoiy salohiyatga ega, ular odamlarda yaxshi niyatlilik, o’zaro hurmat, o’zaro tushunish kabi hislatlarni tarbiyalashadi.
Mahalla an’analarni saqlab qolish va ularni yoshlarga yetkazish, jamiyatni dyemokratiyalashning ilk davrlarida milliy qadriyatlarning tiklanishiga katta yordam byergan. YAngi sharoitlarda mahalla o’z-o’zini boshqarish organi sifatida yangi mazmun va ahamiyatga ega bo’ldi. Bunga O’zbyekiston Ryespublikasinnig birinchi Pryezidyenti I.A.Karimov tomonidan hamta’kidlangan.
Mahalla maktablari yuqori sinf o’quvchilarining ijtimoiy va ma’naviy qiyofalari ham ancha o’zgarib qoldi. Ularning aksariyati muassasa, maktablarda tashkiliy ish tajribasiga egalar. Oqsoqollarning aksariyat qismi savodxon, ularning ba’zilari ilmiy darajaga egadirlar. Mahalla insonlarning axloqiy birlashuvi markazi bo’lishni davom ettirmoqda. Bu avvalambor, mahalla qo’mitalari faoliyatlarining asosiy yo’nalishlaridan biri ijtimoiy myehnatlarni, shu jumladan obodonlashtirish bo’yicha ishlarni tashkil qilishda namoyon bo’ladi. Bunaqa ishlarning asosiy turlari-ariqlarni tozalash, daraxtlarni kyesish, axlatni chiqarish kabi hasharlardir. Bunaqa tadbirlar asosan Navro’z, Ramazon, Qurbon hayitlari, Mustaqillik kunlari oldidan o’tkaziladi. Hashar yo’li bilan uylar, klublar, oshxona, masjidlar bunyod etilmoqda.
Eng muhim an’analardan biri myehr-muruvvat bo’lib, u quyidagi qiyofalarda namoyon bo’ladi:
jamoaning g’amxo’rligi, qo’shnilarning kasal, kyeksa va kam ta’minlanganlariga yordamko’rsatishadi;
o’ziga to’q kishilarlarning kam ta’minlangan qarindoshlariga va qo’shnilariga moddiy yordambyerishlari;
oqsoqol va mahalla qo’mitasi tomonidan boquvchisini yo’qotgan va qariyalarga yordam ko’rsatishi vaboshqalar.
Jamoada yordam ko’rsatish an’anasi hozir yangi shakllarga ega bo’ldi va hokimiyatlar, mahalla qo’mitalarning asosiy vazifasiga aylandi. Ryespublikaning birinchi Pryezidyentining (1994 yil 23 avgust) “Aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoyasini kuchaytirish chora-tadbirlari” haqidagi farmoni bilan aholini ijtimoiy himoya qilishning yangi turi joriy qilindi: kam ta’minlangan oilalarga har oy ko’rsatiladigan yordam. Bu yordamning yangiligi shundaki oilalar taqsimotini mahalla hal qiladi.
Fuqarolarning o`zini-o`zi boshqarish organlari 1999 yil yanvarda O`zbyekiston Respublikasi Pryezidyentining hamda Vazirlar Mahkamasining 2002 yil yanvardagi “Aholining Ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo’naltirilgan tarzda qo’llab-quvvatlashining 2002-2003 yillarda mo’ljallangan dasturini amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori talablarini amalga oshirmoqdalar. “Fuqarolarni o’zini-o’zi boshqarish organlarining aholining ijtimoiy qo’llab- quvvatlanishini ta’minlash” to’g’risidagi farmonichiqdi.
