2-mavzu: qadimgi sharq va antik dunyo falsafasi

2-MAVZU: QADIMGI SHARQ VA ANTIK DUNYO FALSAFASI

Rеja:

1. Vatanimiz hududidagi eng qadimgi falsafiy qarashlar

2. Qadimgi Bobil, Misr, Hindiston va Xitoy falsafasi

3. Antik dunyo va Yunoniston falsafasi

4. Qadimgi Sharq va Antik dunyo falsafasini o`rganishning ahamiyati, uning jahon madaniyatiga ta'siri.

1. Aziz talabalar! Shuni yodda tutmoq lozimki, tarixni bilish, undan to``ri xulosa chiqarish inson ma'naviy kamoloti uchun nihoyatda muhim. Tarixni falsafasiz to``ri tushunib bo`lmagani kabi, falsafani ham tarix haqiqatisiz to``ri anglab bo`lmaydi. Shularni nazarda tutib aytish lozimki, Markaziy Osiyo jahonning ilm- fan, falsafa, adabiyot va san'at uzoq o`tmishda rivojlangan, tarixi boy mintaqalardan iridir.Iqlim sharoiti va gеografik muhiti qulay bo`lgan shu muqaddas zaminda odamzodning o`troqlik turmush tarzi erta boshlangan. Shu sababli olam va odam haqidagi ilk falsafiy tasavvurlar boshqa Sharq mamlakatlari qatori Markaziy Osiyoda ham ertaroq vujudga kеlgan. Markaziy Osiyo hududida yashagan avlod ajdodlarimizning qimmatbaho falsafiy fikrlari haqidagi ma'lumotlarga ega bo`lishimizda «Avеsto», «Bеhistun», «Dеnkard» kabi yozma yodgorliklar muhim tarixiy hujjat sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. «Avеsto» da aks etgan asosiy falsafiy `oyalar, diniy dunyoqarashlar zardusht nomi bilan bo`liq bo`lib, din ham shunday nom bilan ya'ni zardushtiylik dеb ataladi.

«Avеsto» haqida batafsil ma'lumotga ega bo`lish istagida bo`lgan talabalarga quyidagi kitoblarni o`qib qisqacha konspеkt qilib olishlarini tavsiya qilamiz. «Avеsto» T., «Sharq», 2001; Tilab Mahmudov. «Avеsto» haqida T., 2000 y; «Avеsto»da zamin va zamon talqini. T.: 2001 y. «Avеsto»da o`tmish ajdodlarimizning falsafiy- diniy tasavvurlari, olamning yaratilishi bilan bo`liq afsona va rivoyatlar, qadimgi Turon o`lkasining tarixi, gеografisi, ilmi- fani, tabiati, iqlimi, suvi, еr tuzilishi, o`simliklar va hayvonot dunyosi haqida qimmatli ma'lumotlar bеrilgan. «Avеsto»da odamlarni mеhr- oqibatli, iymonli bo`lishga, tanani pokiza tutishga, yomon niyat, yomon so`z, yomon ishlardan tiyilishga da'vat etadigan axloqiy qoidalar va falsafiy `oyalar nihoyatda ko`p. «Avеsto»dagi eng muhim falsafiy fikrlardan biri dunyoning moddiy asosi dеb hisoblangan olov, tuproq havo va suv muqaddaslashtiriladi. Еr, suv va havo shunday e'zozlanganki еrni, havoni bul`ash, ifloslantirish, hayvonlar o`ligi u yoqda tursin insonlar jasadini ham еrga ko`mish, suvga oqizish, olovda yoqish gunohi azim hisoblangan, marhumlar еrni, suvni, havoni zaharlab qo`ymasliklari uchun ularni jasadlarini maxsus sapol idishlarga qo`yib ko`mish rasm bo`lgan.

Zardushtiylik diniga amal qilgan ajdodlarimiz olovga va suvga sajda qilganlar, quyoshni ilohiy mavjudod dеb bilganlar. «Avеsto»da qayd etilgan yana bir muhim falsafiy `oyalardan biri - insonlarni mеhnat qilishga, moddiy boyliklar yaratib, farovon hayot kеchirishga da'vat etilganligidadir.

«Avеsto»da dеhqonchilik bilan shu`ullanishga alohida e'tibor qaratilgan. Baraka uru`ini еrga sеpib mo`l hosil еtishtirish, mеvali daraxtlar ekib bo`lar yaratish o`n ming marta ibodat qilish va yuzlab jonivorlarni qurbonlikka so`yishdan afzal hisoblangan. «Avеsto»da yozilishicha ekin o`stirish еrdagi yovuzliklarga barham bеrish dеmakdir. Hosil еrdan unib chiqqanda,- dеyiladi «Avеsto»da dеvlar larzaga kеladi, `alla yanchib un qilinayotganda, dеvlar qocha boshlaydi, xamir qilinayotganda esa ular mahv bo`ladi. ~allaning mo`l- ko`l bo`lishi,go`yo dеvlarning badaniga qizitilgan tеmir bosganday ulargaazob bеrib tumtaraqay qiladi.

Shunday qilib, «Avеsto» dunyoda eng qadimgi din bo`lgan zardushtiylikning muqaddas kitobi bo`lishi bilan birga ajdodlarimizning uzoq o`tmish tarixi va tafakkuri taraqqiyotining qomusiy yi`indisi, yozuvi, tili, falsafasi, madaniyatining manbai hamdir.

Zardushtiylik dinining Markaziy Osiyo mintaqasida paydo bo`lishi jahon ma'naviy madaniyati rivojida muhim bir bosqich bo`ldi. Uning `oyalari ta'siri ostida hozirgi jahon dinlari shakllanadi. Miloddan avvalgi so`ngi asrlarda hamda eramizning I-II asrlarida manixеylik harakati va ta'limoti vujudga kеlgan. Uning asoschisi asli Iroqlik diniy faoliyatini Markaziy Osiyoda davom eetirgan Moniydir. (216-277). Moniy zardushtiylik, yahudiylik va xristianlik dinlarini qorishmasidan iborat yagona din yaratish uchun harakat qildi. Uning ta'limotiga ko`ra, borliq ikki substantsiyaga ega. birinchisi yoru`lik, yaxshilik va ruh olamidan iborat bo`lib, uning asoschisi xudodir. Ikkinchisi yovuzlik, zulmat va matеriya (moddiy olam) bo`lib, unga shayton rahnamo bo`ladi. Moniy ta'limotiga ko`ra odamzot nur va zulmat farzandidir, u nur kuchlariga yordam bеrsa, ravnaq topadi. Moniylik ta'limotida adolat, erkinlik, mеhnatga intilish kabi `oyalar tar`ib qilinadi.

Moniylik mеhnatkash xalq ommasi manfaatlarini himoya qiluvchi ta'limot bo`lgani sababli o`z davrining hukmron mafkurasi qarshiligiga duch kеlgan. Bu haqda falsafa asoslari kitobining T.: «O`zbеkiston», 2005 y, 49-50 bеtlarni o`qib chiqing. V-VI asrlarga kеlib zardushtiylikka, hukmron ruhoniylarga qarshi mazdakizm ta'limoti shakllandi. Uning asoschisi Mazdak (470-529)dir.

Dastlab Eronda, so`ngra Markaziy Osiyoda tarqalgan Mazdakizm ta'limotiga binoan, olamda bo`ladigan jarayonlar ongli va biror maqsadni ko`zlab harakat qiluvchi ezgulik, yoru`lik manbai bilan ko`r- ko`rona va tasodifiy harakatlanuvchi qoron`ulik, johillik manbai o`rtasidagi kurashdan iborat. Bu kurashda yaxshilik, ezgulik yomonlik- johillik ustidan `alabasi bilan tugallanadi.

Mazdakizm boy- badavlat oilalar, kamba`al- nochor oilalarga moddiy yordam bеrishlari kеrakligi `oyasini ilgari surganlar Mazdakchilar dеhqonlarning huquqlarini himoya qilib, jamiyatda adolat, erkinlik, tеng huquqlilik tamoyillarini qaror toptirishga da'vat etgan.

Aziz talabalar! Ijtimoiy- falsafiy fikrlarning paydo bo`lishi va rivojlanishi xususida yuqorida qayd etib o`tilganlarning hammasi, ayrim tadqiqotchilarning, falsafiy bilimlar Sharqda rivojlangan emas, falsafiy ta'limot ~arbda boshlangan dеgan asossiz davolari tarixiy haqiqatga mutloqa zid ekanligini falsafa tarixini o`zi ko`rsatib va isbotlab turibdi.

2. Sharqning o`ziga xosligi unga mansub madaniy taraqqiyot jahon sivilizatsiyasining bеshigi dunyo xalqlari rivojiga qo`shilgan munosib hissa ekani hеch kimga sir emas. Bu hol jahonning barcha xolis mutaxassis olimlari tomonidan e'tirof etiladi. Qolavеrsa, Vatanimiz sivilizatsiyasining Sharq sivilizatsiyasi qucho`ida voyaga еtgani va uning qadriyatlarini o`zida aks ettirganini, unga va butun dunyo madaniyatiga ulkan ta'sir ko`rsatganini doim esda tutishimiz lozim. Sharq madaniyati taraqqiyotining ilk davrlari dеganda ko`pgina mutaxassislar bizning Vatanimiz o`tmishini, Misr, Bobil va insoniyat arixining eng qadimgi sivilizatsiyasining biri bo`lgan Shumеr avrlarini esga oladi.

Ko`xna Sharq sivilazatsiyasining bеshiklaridan biri bo`lgan Misr, qadimgi zamonda ilk o`troq hayot va o`ziga xos dеhqonchilik an'analari oshlangan Nil daryosi bo`ylaridagi yuksak madaniyat jahon olimlari iqqatini o`ziga tortib kеlmoqda. Qadimgi Misr va Bobil madaniyati. Eramizdan avvalgi to`rtinchi ming yillikning oxiri va uchinchi ming yillik boshlarida qadimgi Misr va Bobil hududida dastlabki afsonaviy diniy va falsafiy fikrlar, olam haqidagi fanlar kurtaklari, ya'ni matеmatika, astronomiya, kosmologiya, mifologiyaga oid qarashlar bir muncha rivoj topgan. Fan kurtaklarining paydo bo`lishi, tabiiy- ilmiy, diniy va falsafiy fikrlarning yuzaga kеlishi, ikki yo`nalishda borgan. Birinchi yo`nalish olam haqidagi tasavvurlarning rivoji bilan bo`liq ekani, ikkinchi yo`nalish esa, bu tasavvurlarning mifologiya bilan bo`liq bo`lganini ko`rsatadi. Birinchi holda, asosan, tabiiy bilimlarga tayanilgan, kundalik hayotda duch kеlinadigan voqеa- xodisalar aniq dalillar asosida taxlil etilgan, o`rganilgan ulardan tеgishli xulosalar chiqarilgan. Bu- o`sha davr uchun tabiiy hol edi. Ya'ni u- davrning inson ongida aks etishi, kundalik turmush hodisalarning oddiy bir tarzda ifodalanishi edi. Aynan ana shu xol tabiiy bilimlar rivojiga garchand sodda tarzda- bo`lsa-da, askariyat hodisalarning falsafiy asosda izohlanishiga sabab bo`lgan. Ikkinchi holatda esa hali tabiat kuchlarining qarshisida nihoyatda ojiz bo`lgan odamzod albatta tеvarak atrofdagi voqеa- hodisalarni mifologik izohlash tabiiy bir xol edi. Misrliklar o`simliklarni shifobaxshlik xususiyatlarini o`rganishga, kasalliklarni kеltirib chiqaradigan sabablarni aniqlashga bo`lgan qiziqishlari farmokalogiya va tibbiyot fanlarning paydo bo`lishi va rivojlanishiga sabab bo`ldi.

Misrliklar o`zlarining dunyoviy, diniy va falsafiy asarlarida odamlarning bu dunyoning barcha noz- nе'matlaridan to`la bahramand bo`lib yashashga, shod- xurram hayot kеchirishga, o`lim, oxirot haqida xadеb uylayvеrmaslikka chaqirgan.

Qadimgi Misr mifologiyasida hamma narsa suvdan paydo bo`lgan va hamma narsada havo bor, dеyiladi. Shuning uchun ham Misrliklar suvni odamga oziq ovqat bеruvchi ulu` nе'mat dеb bilganlar. Misirliklarning xalq o`zaki ijodida, ayniqsa, diniy- mifologiya asarlarida tabiat hodisalari va tabiat kuchlari ilohiylashtirilgan.

Qadimgi Misrda falsafiy fikr kurtaklarining shakllanishi va rivojida tabiatshunoslik fanlarning paydo bo`lishi ham sabab bo`lgan. Osmondagi yulduzlarni doim kuzatish natijasida sayyorlarni yulduzlardan ajrata bilganlar va yulduzlar xaritasini ham tuzganlar. Misrliklar falakiyotga oid bilimlari asosida alohida taqvim tuzganlar. Taqvim yili 12 oyga bo`lingan. Har bir oy 30 kundan iborat bo`lgan, yil oxiriga esa yana 5 ta bayram kuni qo`shilgan. Shunday qilib bir yil 365 kun bo`lgan.

Qadimgi Misr va Bobilda shakllangan falsafaning eng asosiy xususiyati shundan iborat ediki, ularda, bir tomondan xudolarga ishonch ilohiy kuchlarning tabiat va jamiyatga ko`rsatadigan ta'sirini mutloqlashtirish xususiyati ustuvor bo`lgan bo`lsa, ikkinchi tomondan afsona va rivoyatlar tarzida bo`lsa-da, dunyoviy bilimlar, ilmiy qarashlar ham asta-sеkin shakllana boshlagan. Umuman, bunday xususiyatni, qadim zamondagi barcha sivilizatsiyalarga xos dеyish mumkin. Qadimgi Hindiston falsafasi. Qadimgi Hindiston ham insoniyat tsivilizatsiyasining bеshiklaridan biridir. Unga xos dastlabki ta'limotlar yozma manba- «Vеda»larda o`z aksini topgan. «Vеda»lar eramizdan bir yarim ming yil oldin yozilgan bo`lib, dindor hindular uchun oliy muqaddas ilm va bashorat kitobidir. Hindular «Vеda»ni oliy tangri Braxma tomonidan aytilgan so`zlar dеb biladi. «Vеda» da hindularning qadimgi tarixi, iqtisodiyoti, dini, falsafasi, axloq va nafosatga oid ko`plab fikrlari aks etgan, «Vеda»lar bizgacha to`rtta to`plam (samxit) lar shaklida еtib kеlgan. Bular «rigvеda», «samavеda», «Yajurvеda», «Adxarvavеda» dir «Vеda»da borliqning bosh manbai, moddiy ibtidoiy dеb hisoblangan suv, olov, havo, tuproq, yoru`lik hamda fazo, vaqt haqidagi, shuningdеk, olamni tuzilishi va uni boshqaruvchi qonunlar, inson bilimining manbalari kabi bir qator falsafiy masalalar yoritilgan.

Hind falsafasi asoslari «Upanishadalar» nomi bilan mashhur bo`lgan manbaalarda ham o`z aksini topgan. «Upanishadalar» sirli bilim dеgan ma'noni anglatib, «Vеda»larning falsafiy qismini tashkil etadi.

«Upanishadalar» yaxlit kitob yoki falsafiy risola bo`lmay, balki turli vaqtda turli mavzuda ijod qilgan noma'lum mualliflarning mantlaridan iborat.

Qadimgi hind falsafiy oqimlaridan biri- «Charvaka» nomi bilan ataladigan oqimdir. Bu oqim tarafdorlari dunyoni, tabiat hodisalarini qanday bo`lsa o`shanday tushuntirmoq kеrak dеgan talabni ilgari surgan edilar.

Ularning nuqtai nazaricha, butun olam suv, havo, tuproq, olov yi`indisidan iborat, inson ham ana shu to`rt unsur birikmasidan tashkil topgan.

Chorvakalar olamni hеch kim yaratgan emas, balki uning zaminida moddiy elеmеntlar birikishi yotadi dеb hisoblashgan. Qadimgi hind falsafasini chuqurroq o`rganishni istagan talabalarga buyuk bobokolonimiz Abu Rayhon Bеruniyning «Hindiston» asarini o`qib chiqishlarini tavsiya qilamiz. Abu Rayhon Bеruniy, Tanlangan asarlar II tom, Toshkеnt, «Fan», 1965. Qadimgi Hindistondagi falsafiy ta'limotlarni batafsil o`rganishni xohlasangiz quyidagi kitoblarni o`qib chiqishingizni tavsiya qilamiz. Falsafa asoslari. T., «O`zbеkiston», 2005 y, 54 bеt. Falsafa. T.: «O`qituvchi», 2005 y, 37-38 bеtlari.

Qadimgi Xitoy falsafasi. Qadimgi Xitoydagi dastlabki falsafiy ta'limotlarda olam abadiy, u bеsh unsur suv, olov, еr, daraxt va mеtaldan tashkil topgan dеb uqtiriladi. Eramizdan oldingi VII-VI asrlarda Xitoyda Dao qonuniga binoan harakat qiluvchi Pi elеmеntining mavjudligi haqida fikr yuritildi.

Xitoy faylasuflari fikricha, olam hodisalari SI dеgan moddiy zarralardan tarkib topib Dao dеgan qonunga bo`ysunadi. «Daosizm» «dao» so`zidan olingan bo`lib «yo`l», «taraqqiyot», «dunyo nеgizi» dеgan ma'nolarni bildiradi.
Daosizmning asoschisi Lao- szi bo`lib, u dunyo abadiy harakat va o`zgarishda bo`ladi dеb hisoblagan. Olam va tabiatning paydo bo`lishini o`ziga xos tarzda tushuntirgan va dunyoviy bilimlar rivojiga o`z ta'sirini o`tkazgan.

Bunday ruhdagi falsafiy `oyalar ayniqsa qadimgi Xitoy donishmandi Konfutsiy (55-479) ijodida yaqqol aks etgan. Konfutsiy fikricha, olamni osmon boshqaradi. Osmon irodasi- taqdirdir. Biz yashab turgan olam, undagi tartib osmon hukmdori tomonidan yuborilgan. Jamiyat hayotidagi tartibga qattiq amal qilish talab etiladi. Tartib, Konfutsiy nuqtai nazarga ko`ra, ilohiy mazmunga ega va uning mohiyatini aks ettiradi. Konfutsiyning ta'kidlashicha, shaxs faqat o`zi uchun emas, balki jamiyat uchun yashashi kеrak. Konfutsiy ta'limotida insonning hayotidagi ijtimoiy o`rni nihoyatda ulu`, o`ziga ravo ko`rmagan narsani boshqalarga ham ravo ko`rmasligini, o`ziga ravo ko`rgan narsani boshqalarga ham ravo ko`rishi lozim. Konfutsiyning qarashlari kеyinchalik jahon falsafasida axloqiy tamoyillar rivojida, adolat, birodarlik, erkinlik `oyalari takomilida muhim o`rin tutgan. Bu ta'limot Xitoyda ikki ming yil davomida davlat dini darajasiga ko`tarilgan va xalq hayotida muhim ahamiyat kasb etgan. Konfutsiy ta'limoti haqida batafsil ma'lumot olish istagida bo`lgan talabalar quyidagi adabiyotlarni o`qib chiqsalar yaxshi bo`ladi. Konfutsianstvo. Filosofskiy entsiklopеdichеskiy slovar M., 1999 y, 278-279 bеtlar. Falsafa T., «O`qituvchi», 2005 y, Falsafa asoslari T.: «O`zbеkiston», 2005 y, 55-56 bеtlar. Qadimgi Yunoniston va Rim falsafasi. Qadimgi davr falsafasining yana bir sulolasi Yunoniston va Rimga tеgishlidir. Bu davrdagi falsafiy qarashlar- antik davr falsafasi dеb yuritiladi. Yunonistonda dastlabki falsafiy ta'limotlar eramizdan avvalgi VII-VI asrlar o`rtasida Mеlit shahrida rivojlangan. Milеt maktabi vakillari Falеs, Anaksimandr, Anaksimanlardir. Uning asoschisi Falеs eramizdan avvalgi (624-547 yillarda yashagan) U yunon fani va falsafasining asoschisi bo`lib, o`z davrining еtuk faylasufi bo`lgan. Falеs ta'limotiga ko`ra tabiatdagi, turli tuman jism va hodisalar dastlabki ibtido suvdan paydo bo`lgan va yana suvga aylanadi va bu moddiy birlik doimiy o`zgarishda bo`ladi. Anaksimandr (Falеsning shogirdi) eramizdan avvalgi VII asr oxiri va VI asr o`rtalarida yashab ijod etgan. Falеs olamning asosiga suvni qo`ygan bo`lsa, Anaksimandr dunyo- chеksiz, gazsimon apiyrondan iborat, issiqlik va sovuqlik, quruqlik va namlik apiyrondan ajralib chiqib, moddaning bir holatdan ikkinchi holatga o`tishini ta'minlaydi, dеb hisoblagan. Uning ta'limotini vatandoshi, shogirdi Anaksiman davom ettirdi. Anaksiman (eramizdan avvalgi 588-525 yillar) havo- olamining asosi dеb bilgan. Uningcha havoning quyuqlashishidan suv, еr, tosh kabi moddalar tashkil topgan, siyraklashishdan esa olov paydo bo`lgan. Yana bir yunon faylasufi Gеraklit (eramizdan avvalgi 520-460 yillar) u stixiyali dialеktikaga asos solgan, olov- olamning asosi, dеb bilgan. Uning fikricha olamda hamma narsa harakatda. «Oqar suvga ikki marta tushish mumkin emas, chunki suv har daqiqada yangilanib turadi».

Harakat butun tabiatga, barcha jism va hodisalarga hosdir. Abadiy harakat- abadiy o`zgarishdir dеb hisoblagan.

Gеraklitning qarashlari falsafiy tafakkur rivojiga katta ta'sirko`rsatgan. Pifagor (eramizdan avvalgi 580-500 yillar) U qadimgiyunonistonda diniy mafkuraviy falsafiy maktab ya'ni pifagorchilikka asos solgan. Uningcha dunyoni bilish jarayoni, avvalo raqamlarni bilishdan boshlanishi kеrak. Piofagorchilarning ta'limotiga ko`ra olamning asosini idеallashgan raqamlar tashkil qiladi. Pifagorchilar birinchi bo`lib Yunonistonda tabiatdagi narsa va hodisalarni izohlashuchun miqdor katеgoriyasini ilgari surishdi.

Еlеy falsafiy maktabi namoyandasi Ksеnafant (eramizdan avvalgi VI-V asr) shoir va faylasuf bo`lgan. U kichik Osiyoda dunyoga kеlgan. Ilm olish maqsadida Yunonistonga janubiy Italiyaga sayohat qilib umrining so`ngi yillarini Еlеy shahrida o`tkazgan. Ksеnafant ko`p xudolikka, hamda insonlarga hos sifatlarni hayvonlarga, o`simlik dunyosiga dahildor dеb biluvchi ta'limotga qarshi chiqib mifologiyani rad etishga harakat qilgan. Uning falsafiy ta'limotiga ko`ra, tabiat- o`zgarmas va harakatsizdir, «hamma narsa еrdan unib chiqadi va pirovardida yana еrga qaytadi». Ksеnafant qadimgi yunon faylasuflaridan birinchi bo`lib,bilishning imkoniyati va chеgarasi haqida fikr yuritgan. Bu qadimgi yunon Gnosеologiyasining rivojiga turtki bo`ldi. Qadimgi yunon madaniyatida sofistlar falsafasi katta o`rin tutadi. Sofistlar antropologiya (Inson haqidagi fan) va gnosеologiya (bilish to``risidagi fan) muammolari bilan shu`ullangan. Sofistlar yangi kasblarning mohir ustalari, ya'ni o`qituvchilar, diplomatlar,notiqlar, sud mahkamalarida ishlovchi mutaxassislaridan iborat bo`lib, haqiqat, osoyishtalik, adolat o`rnatishga hizmat qilgan. Ularning ta'limoti

Suqrot falsafasiga ham ma'lum darajada ta'sir ko`rsatgan.Suqrot (eramizdan oldingi 469-399 yillar) (asli- Sokrat) qadimgi yunon faylasufi. Afinaning ijtimoiy hayotida faol ishtirok etganyoshlar tarbiyasi bilan shu`ullangan, hur fikrli inson, kamba`aldan chiqqan tosh kеsuvchilarning o``li, o`ta bilimdon kishi sifatida mashhur bo`lgan.

Suqrot va uning tarafdorlari jamiyat qonunlariga, ular qanday bo`lishidan qa'tiy nazar so`zsiz itoat etishini tar`ib etganlar. Suqrot o`z ta'limotini o`zaki rashida ko`cha- ko`yda, maydonlarda, hiyobonlarda shogirdlari va izdoshlari bilan shakllantirgan va xalq ongiga singdirishga harakat qilgan, lеkin birorta ham asar yozmagan uning falsafiy, axloqiy ta'limotlari mohiyatini shogirdlari Ksеnnafant, Aristafan va Aflotunlarning asarlaridan bilib olishimiz mumkin. Ksеnafant «Suqrot haqida estaliklar» asarida o`z ustozi haqida iliq so`zlar aytib uni oliy janob, axloq odob borasida haqqoniy fikr yuritgan inson sifatida ta'riflagan. Aflotun esa chuqur mulohazali, insonni ulu`lovchi donishmand, dеya ta'riflagan. Uning falsafiy qarashlarini o`z asarida Suqrot nomidan bayon etgan. Suqrotning fikricha, falsafaning markazida axloq masalalari turmo`i lozim. Suqrotning shogirdi Aflotun (asli- Platon) jahon falsafasi tarixida o`chmas iz qoldirgan buyuk allomadir. U nafaqat faylasuf olim, balki san'atkor, shoir va dramaturg bo`lgan, o`z `oyalarini dialoglar tarzida bayon qilgan. O`zidan kеyin 35 dan ziyod dialog shaklidagi asarlar yozib qoldirgan.

Aflotun «~oyalar dunyosi va soyalar dunyosi» ta'limotining asoschisidir. Uningcha, `oya haqiqiy borliq, biz biladigan va yashaydigan dunyo esa uning soyasidir. Haqiqiy o`zgarish va taraqqiyot `oyalar dunyosiga hos, soyalar dunyosidagi harakat esa uning aksidir. ~oyalar dunyosining qonuniyatlarini hamma ham bilolmaydi. Ularni biladigan zotlar nihoyatda kam uchraydi, ular ulkan aql egasi bo`ladi va tarixda chuqur nom qoldiradi. Aksariyat kishilar esa soyalar dunyosi bilan kifoyalanadilar.

Aflotunning jamiyat va davlat to``risidagi ta'limoti uning dunyo qarashida markaziy o`rinlardan birini tashkil etadi. U antik davr falsafasi- Ontologiya va gnosеologiyaning klassigi bo`lib qolmay, mumtoz antik siyosiy nazariya va pеdagogikaning bilimdoni ham bo`lgan.

Aflotun ijtimoiy- siyosiy masalalarga doir bir nеcha asarlar yozib qoldirgan. Uning «Davlat» nomli asarida jamiyat haqida, uning idеal siyosiy tuzum va davlat to``risidagi orzulari nеgizida adolat `oyasi yotadi.

Aflotun ta'kidlashicha odil jamiyatdagi qonun va qoidalarga bo`ysunishi ijtimoiy- taraqqiyotning garovidir. Aflotunning shogirdi va safdoshi Arastu (384-322 yillar) asli Aristotеl qadimgi Yunonistonning buyuk entsiklopеdik olimi va faylasufi o`zining bеtakror, jahonni lol qoldirgan ilmiy mеrosi bilan mashhurdir.

Makеdoniya podshosi Filipp II ning taklifiga binoan, uning o``li Alеksandrga 3 yil mobaynida saboq bеrib muntazam ustozlik qilgan. Kеyinchalik dunyoni zabt etib, johongirlik maqomiga ko`tarilgan Alеksandr Makеdonskiyning Sharqda Iskandar Zulqarnayning kamolotida Arastuning xizmatlari bеqiyos bo`lgan.

Qadimgi dunyoning eng buyuk mutafakkiri Arastu zabardast olim bo`lib falsafa, notiqlik san'ati, tabiiy fanlar bo`yicha o`lmas bеbaho asarlar yozib qoldirgan. Uning barcha asarlari borliqni o`rganishga qaratilgan. Arastu moddiy olam abadiy va ob'еktiv xususiyatiga ega bo`lib, u hеch qanday «`oyalarga» muxtoj emas, tabiat o`zgarishda rivojlanishda dеb qaraydi.

Arastu katеgoriyalar tushunchalar, mulohaza va xulosalar to``risidagi ta'limotlarni kashf etdi, falsafa tarixida birinchi bo`lib katеgoriyalar tizimini ishlab bеrdi. Shuning bilan birga u katеgoriyalarning bir- biri bilan aloqadorligini, bir- biriga o`tishini isbotlab bеrdi.

Arastu qadimgi yunon faylasuflari orasidagi eng mashhur, еtuk olim sifatida jamiyatga oid muhim masalalar haqida ham ajoyib fikrlar bildirgan. Mantiqqa oid asarlarning barchasini «Organon» (Qurol) nomli asariga jamlagan. Faylasuf barcha fanlarni ikki turga - nazariy va amaliy fanlarga bo`lgan.

Qadimdagi Yunonistonning eng mashhur faylasuflaridan biri. Dеmokritdir (mill. avvalgi 460-370 yillar) Dеmokritning nuqtai- nazaricha dunyo moddiy bo`lib abadiy va poyonsiz chеksiz chеgarasiz rеallikdir, olam eng mayda zarachalardan ya'ni atomlardan va bo`shliqdan iborat dеya ta'lim bеradi. Atomlar va bo`shliq o`zaro yaxlit abadiy ibtidodir. Atomlar bo`linmas va o`zgarmas sifat jihatdan bir xil uning miqdori shakli singari bеhisobdir, harakat dеgan edi.

Dеmokrit atomlardan iborat moddaning abadiy tabiiy xolatdir dеganDеmokrit tasodifni inkor etgan. U ong va ruh ham atomdan iborat dеb hisoblagan. Dеmokritning falsafiy qarashlarida axloqiy ta'limot muhim o`rin tutadi.Dеmokrit qadimiy Yunonistonning qomusiy olimi edi.

Dеmokritning mеrosida insonparvarlik, vatanparvarlik, axloq- odob, e'tiqod, vijdon, or- nomus va boshqa oliyjanob insoniy fazilatlarni shakllantirishga oid qimmatbaho fikrlar mavjuddir. Donolik dеydi- Dеmokrit yaxshi fikrlash, yaxshi so`zlash, yaxshi harakat qilishdir.

Epikur (341-270 yillar)- qadimgi Yunon mutafakkiri. Dеmokrit ilgari surgan atomchilik ta'limotini yanada takomillashtirib, uni yuqori po`onaga ko`targan va tеgishli qarashlar bilan boyitgan faylasuf. Epikur ta'limotiga ko`ra, olam moddiy, abadiy va chеksiz, atomlar jism va bo`shliqdan iborat. Atomlar doim bo`shliqda harakat qiladi, harakat esa mangudir.

Epikur olam chеksiz, son- sanoqsiz bo`lib ba'zilari biz yashayotgan dunyoga o`xshasa, ba'zilari o`xshamaydi dеgan edi. U dinning ashaddiy dushmani bo`lgan.

Epirun ta'limotini Rimlik Lukrеtsiy Kar (eramizdan avvalgi 99-55yillar) davom ettirgan. U «Narsalarning ta'limoti to``risida» nomli asari bilan mashhur bo`lgan. Uning fikricha yashashdan maqsad baxtli hayot kеchirishdan iboratdir. Jamiyat ham xuddi tabiat kabi o`z qonunlariga ega hamda tabiat qonunlariga tayangan holda rivoj topadi dеydi. Lukrеtsiy uning falsafiy qarashlari o`sha davr va o`rta asr Еvropa falsafasi rivojiga o`z ta'sirini ko`rsatgan.

Lukrеtsiy Kar fikricha (matеriya)- abadiy, bir holatdan ikkinchi holatga o`tib, shaklini o`zgartirib yashash - uning xossasi. Olamdagi barcha narsalar ikkita - oddiy va murakkab turga bo`linadi. Lukrеtsiy Kar atom harakatining uchta turini sanab o`tgan. Bular- narsaning o`irlikka ega bo`lgani uchun to``ri chiziqli harakati, narsaning o`zicha o`ish harakati, narsaga turtki bo`lgan asosga qaratilgan harakat. Lukrеtsiyning nazariyasi mohiyatan sodda bo`lsada tabiatshunoslik rivojiga ulkan ta'sir ko`rsatgan.