2-mavzu. Ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari

2-mavzu. Ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo’nalishlari.
(2 soat ma’ruza)
Reja:
1.Ta’lim sohasidagi islohotlar, modernizatsiyalash va integratsiyalash jarayonlari.
2.Uzluksiz ta’lim tizimining o’rni va ahamiyati.
3. Ta’limni kelajakda yangi bosqichga ko’tarish masalasi.


Tayanch iboralar: Тa`lim, islohot, modernizatsiya, integratsiya, uzluksiz ta`lim, “uzluksiz ta`lim” konsepsiyasi, uzluksiz ta`lim tizimi, ta`lim shakllari, hayot davomida ta`lim olish, innovatsion jamiyat, “El-yurt umidi” jamg`armasi.
Ta`lim sohasidagi islohotlar, modernizatsiyalash va integratsiyalash jarayonlari.
Ta’lim sohasidagi asosiy prinsiplar quyidagilardan iborat:
ta’lim ustuvorligining tan olinishi;
ta’lim olish shaklini tanlash erkinligi;
ta’lim sohasida kamsitishlarga yo‘l qo‘yilmasligi;
ta’lim olishga doir teng imkoniyatlarning ta’minlanishi;
ta’lim va tarbiyaga milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarning singdirilganligi;
ta’lim va tarbiyaning insonparvarlik, demokratik xususiyati;
ta’limning uzluksizligi va izchilligi;
o‘n bir yillik ta’limning hamda olti yoshdan yetti yoshgacha bo‘lgan bolalarni bir yil davomida umumiy o‘rta ta’limga tayyorlashning majburiyligi;
davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi;
o‘quv dasturlarini tanlashga doir yondashuvning yagonaligi va tabaqalashtirilganligi;
insonning butun hayoti davomida ta’lim olishi;
jamiyatda pedagoglarni ijtimoiy himoya qilishning kafolatlanganligi;
ta’lim tizimining dunyoviy xususiyatga egaligi;
bilimlilik, qobiliyatlilik va iste’dodning rag‘batlantirilishi;
ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvining uyg‘unligi;
ta’lim faoliyati sohasidagi ochiqlik va shaffoflik.
Global o`zgarishlar davrida ta`lim-tarbiyaga extiyoj ortib boradi. Chunki hayot o`zgarish sur`atlari tezlashadi. Bu bir tomondan, turli xalqlar hayot soxalarida imkoniyat doirasida umumiy jihatlarni, qulayliklarni yaratib bersa, ikkinchi tomondan axborot makoni kengayadi. Turli maqsad va manfaatlarga yo`naltirilgan har xil g`oya, qarashlar, uni targ`ibot qilish texnologiyalari ijtimoiy ong va tafakkuriga ta`sir ko`rsatish maqsadida “jozibador”ligini oshirgan xolda samaradorlikka erishish uchun harakat qiladi.
Ta`lim-tarbiyaning “sovetcha” modeli o`rnida yangi, ya`ni hozirgi zamonda ta`lim-tarbiya soxasida dunyoda erishilgan yutuqlarga, axborot kommunikatsiya tizimi, pedagogik texnologiyalarni joriy etgan xolda ta`limni amalga oshirishga, ta`lim soxasiga yangi innovatsiyalarni joriy etishga davlat siyosati darajasida e`tibor berilmokda. Uning yutuqlarini esa dunyo e`tirof etmoqda. Masalan, ta`lim sohasida innovatsiyalarni joriy etishga bo`yicha O`zbekiston Respublikasini ikkinchi o`rinni olganligi ham bunga dalildir.
Mustaqillik yillarida “Ta`lim to`g`risida”gi Qonun, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi3, Kadrlar tayyorlash milliy modeli ishlab chiqilib, yangicha dunyoqarash, g`oya va mafkuralar xilma-xilligiga asoslangani shaxsning ta`lim darajasi va salohiyatini oshirishga, mustaqil fikrlaydigan, ijodiy yondoshuv madaniyatiga ega bo`lgan, yangi avlod kadrlarini tayyorlash ta`lim-tarbiya soxasida muhim o`rin to`tadi. Bu borada e`tibor berilishi zarur bo`lgan vazifalar sifatida qo`yidagilarni aytib o`tish mumkin.
Birinchidan, mamlakatimizda demokratik jamiyat ko`rish vazifalarini amalga oshirishda ta`lim-tarbiyani tubdan isloh etish va uni modernizatsiyalashtirish muhim rol uynaydi.
Ikkinchidan, globallashuv davrida o`qituvchining pedagogik jarayondagi asosiy vazifalari o`zgaradi. Uni boshqaruvchanlik faoliyatiga yangicha talablar quyiladi. Boshqarish - bu yo`naltirish, vazifa quyish, o`rganish, yordam berish va qo`llab-quvvatlashni hamda maslaxat berish, rahbarlik qilish, kuzatish, talab qilish, ko`rsatma berishlari o`z ichiga oladi. Ta`lim-tarbiyada donishmand va mo`tafakkirlarning, xalqimizning milliy ma`naviy qadriyatlariga tayanish muhim ahamiyaiga ega.
Uchinchidan, ta`lim-tarbiya jaryonidagi o`zgarishlar tinglovchilar yoshlar oldiga ham muhim vazifa kuyadi. Ular izlash, keraqli bilimlarni mustaqil kidirib topish, axborot to`plash va ularni ishlata bilishlari bilan bog`liq.
Umuman olganda globallashuv davrida ta`lim-tarbiya jarayoni zamon kuyayotgan talablarga javob berishi, undan orqada kolmasligi muhim ahamiyatga ega. Bu mamlakatimizda belgilangan demokratik jamiyat qo`rish vazifalarini amalga oshirishda xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ta`lim soxasidagi yutuqlar taraqqiyotning kaliti bo`lsa, tarbiya soxasidagi o`ziga xoslik O`zbekistonni mustaqil taraqqiyot yo`lidan rivojlanishini kafolatlab beradi.
“Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili” dasturidan yoshlarimizni sog`lom va barkamol etib tarbiyalash masalasi alohida o`rin egallashi tabiiydir. Bu borada farzandlarimiz uchun zarur sharoitlar yaratish, yangi-yangi ta`lim-tarbiya, madaniyat, san`at va sport maskanlarini barpo etish, yosh oilalar uchun o`y-joylar qurish, yoshlarni ish bilan ta`minlash, ularni tadbirkorlik sohasiga keng jalb etish bo`yicha boshlangan ishlarimizni yangi yuksak bosqichga ko`taramiz. Biz ta`lim va tarbiya tizimining barcha bug`inlari faoliyatini bugungi zamon talablari asosida takomillashtirishni o`zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz”4 deb alohida ta`kidladilar.
Davlatimiz rahbari Sh.Mirziyoev o`zining “Tanqidiy tahlil, qat`iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak” asarida ta`lim va ilm-fan, davlatning yoshlarga doir siyosatini amalga oshirish, ta`limning yangi, zamonaviy usullarini, jumladan, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish sohasidagi ishlar axvoli Tanqidiy tahlil qilib, bir qator vazifalarni amalga oshirishga e`tibor qaratdilar.
Birinchi vazifa - maktabgacha ta`lim soxasida. Ochiq tan olishimiz kerak, biz bu muhim soxadagi ishlarni e`tibordan chetda qoldirdik. Ushbu soxada bolalarni kamrab olish 27 foizni tashkil etadi.
Tasdiklangan dasturga ko`ra, bu yo`nalishda 2 ming 200 ta muassasaning moddiy-texnik bazasi mustahkamlanadi.
Shuningdek, tajribali pedagog va mutaxassislarni jalb etgan xolda, o`quv reja va dasturlarini tubdan qayta ko`rib chiqish zarur. Oldimizda yoshlarga tarbiya berish, psixologiya va boshqa turli soxalarda kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bo`yicha murakkab vazifalar turibdi.
Ikkinchi vazifa - umumta`lim maktablari, litsey va kasb-xunar kollejlari, shuningdek, oliy o`quv yurtlaridagi o`qitish sifati bilan bog`liq. Zamonaviy o`quv reja va uslublarini joriy etish talab darajasida emas.
Bolalar va yoshlarga maxsus fanlar, mamlakatimiz va jaxon sivilizatsiyasi tarixini, xorijiy tillarni va zamonaviy kompyuter dasturlarini chuqur o`rgatish vazifalari xali sifatli va to`liq xolda yechilgani yo`q.Yana bir muammoni xal etish ham o`ta muhim xisoblanadi: bu - pedagoglar va professor-o`qituvchilar tarkibining professional darajasi, ularning maxsus bilimlaridir. Bu borada ta`lim olish, ma`naviy- ma`rifiy kamolot masalalari va haqiqiy qadriyatlarni shakllantirish jarayonlariga faol kumak beradigan muhitni yaratish zarur.
Uchinchi vazifa - ta`lim muassasalarini, eng avvalo, kasb-hunar kollejlarini oqilona joylashtirishni, shuningdek, iqtisodiyot, ijtimoiy soxa va har bir xududning zarur mutaxassislarga bo`lgan talabini to`g`ri aniqlashni tanqidiy tahlil qilishdir.
To`rtinchi vazifa - nafaqat akademik ilm-fanni, balki oliy o`quv yurtlaridagi ilm-fanni yanada rivojlantirish.
Bu o`rinda ikkita asosiy vazifani xal etish zarur: birinchi - ilmiy muassasalarning moddiy-texnik bazasini ilg`or xorijiy markazlar darajasida va olimlar talablariga muvofik sezilarli ravishda mustahkamlash kerak. Bunda, albatta, davlatning extiyojlari va uning maqsadli vazifalari inobatga olinishi shart;
ikkinchi - akademiklarni har taraflama qo`llab-quvvatlash, jumladan, moddiy rag`batlantirish bo`yicha aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish.
Beshinchi vazifa - kitoblarni chop etish va tarqatishdagi muammolarni xal qilishdir. Bu o`rinda gap, eng avvalo, yoshlar va aholi o`rtasida mamlakatimizning boy tarixini, uning betakror madaniyati va milliy qadriyatlarini keng targ`ib qilish, jaxon ilm-fani va adabiyoti yutuqlarini yetkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish haqida bormoqda.
Bu borada zamonaviy kompyuter texnologiyalari va ayniqsa, internet tizimi bizdan ancha ildamlab ketganini ham inobatga olish zarur.
Ana shu vazifani xal etishda turli darsliklarni yaratish, ularni chop etish va moliyalashtirish masalalarida idoralar o`rtasidagi o`zaro kelishmovchilik, afsuski, jiddiy tusik bo`lmoqda.
Shu o`rinda hammamiz uchun ayni paytda juda muhim ahamiyatga ega bo`lgan masala, ya`ni kitobxonlikni keng yoyish va yoshlarimizning kitobga bo`lgan muxabbatini, ularning ma`naviy immunitetini yanada oshirishga qaratilgan ishlarimizni yangi bosqichga olib chiqish vazifasi turibdi.
Uzluksiz ta`lim tizimining o`rni va ahamiyati
Bugungi zamonaviy jamiyatda inson faoliyatining eng keng sohalaridan biri - bu ta`lim hisoblanadi. Oxirgi yillarda ta`limning ijtimoiy roli ortib, dunyoning aksariyat davlatlarida ta`limning barcha turlariga bo`lgan munosabat o`zgardi. Ta`lim ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotning bosh, yetakchi omili sifatida qaralmoqda. Bunday e`tiborning sababi zamonaviy jamiyatning eng muhim qadriyati va asosiy kapitali - bu yangi bilimlarni izlash, egallash va nostandart qarorlar qabul qilishga qodir bo`lgan inson hisoblanadi. Shunday ekan, hozirgi davrda ta`lim shaxs va jamiyatni rivojlantirishda hal qiluvchi rol o`ynaydi.
Jahon iqtisodiyotida globallashuv va keskin raqobatchilik kuchayib borayotgan sharoitda insonning oldingi davrdagi butun hayot uchun ta`lim olish emas, balki butun hayoti davomida uzluksiz ta`lim olish zaruratini keltirib chiqarmoqda.
Ba`zi bir manbalarga ko`ra, ta`limning uzluksizligi to`g`risidagi ilk g`oyalarni ba`zi bir G`arb tadqiqotchilari hatto Suqrot, Aflotun, Aristotel va Senekanning insonning doimiy ravishda ma`naviy takomillashuvi haqidagi diniy-falsafiy tasavvurlarida va ilmiy asarlaridan hamda bunga o`xshash g`oyalarni muqaddas islom dinimizda ham uchratishimiz mumkin. Uzluksiz ta`lim g`oyasining paydo bo`lishi o`z navbatida, bir tomondan pedagogik konsepsiya sifatida, boshqa tomondan esa, amaliyotning natijasida paydo bo`lgan.
Umuman, bugungi kun tushunchasidagi kattalar ta`limi rivojlanishi XIX asrdagi sanoat inqilobi natijasida fan, texnika, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardagi o`zgarishlar oqibati bilan bog`liq.
“Uzluksiz ta`lim” konsepsiyasi birinchi marta YuNESKOning 1965 yildagi forumida taniqli nazariyotchi P. Langrand tomonidan o`rtaga tashlanib sezilarli darajada nazariy va amaliy rezonansga sabab bo`ldi va natijada o`tgan asrning 60 yillari oxiriga kelib mazkur ibora ilmiy tahlilning maxsus predmetiga aylandi. Uzluksiz ta`limni xalqaro darajada o`rganishning ustuvorliklari o`z ichiga ta`lim tizimining uzluksizligini ta`minlovchi uzluksiz kasbiy ta`lim, qo`shimcha ta`lim, kattalar ta`limi, aholining himoya qilinmagan qatlami ta`limini va iqtisodiy modellarni qamraydi.
Uzluksiz ta`lim tizimining rivojlanishi, uning o`ziga xos xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishga sezilarli darajada hissa qo`shgan MDH olimlaridan S.G.Vershlovsiy, N.V.Vasilenko, S.M. Vishnyakova, V.I.Ilina, O.M. Nikandrov, V.I. Podobeda va boshqalarning nomlarini keltirib o`tish mumkin.
Zamonaviy ilmiy adabiyotlarda uzluksiz ta`lim borasida bir-biridan farqlanuvchi bir necha nuqtai nazarlarni uchratish mumkin. Ulardan eng ko`p uchraydiganlari: “uzluksiz ta`lim-butun hayot davomida egallaydigan ta`lim”, “uzluksiz ta`lim - kattalar uchun ta`lim”, “uzluksiz ta`lim - bu uzluksiz kasbiy ta`lim” kabi iboralar qo`llanilsa, jahon pedagogikasida uzluksiz ta`lim bir nechta atamalar bilan izohlanib ular ichida “davom etuvchi ta`lim”, “hayot davomida o`qish”, “doimiy o`qish” iboralari keng qo`llaniladi.
O`tkazilgan tahlillarga ko`ra, davlat uchun uzluksiz ta`lim har bir shaxsning kasbiy va umumiy rivojlanishi uchun maqbul shart-sharoitlarni ta`minlash borasidagi ijtimoiy siyosatning yetakchi sohasi hisoblansa, jamiyat uchun esa, uzluksiz ta`lim ijtimoiy ishlab chiqarishni rivojlantirishning muhim sharti, mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonini tezlashtiruvchi hamda uning kasbiy va madaniy salohiyatini oshirib boruvchi mexanizm hisoblanadi. Jahon hamjamiyati uchun uzluksiz ta`lim xalqaro hamkorlik asosida milliy madaniyatlarni va umuminsoniy qadriyatlarni saqlash, rivojlantirish va o`zaro boyitish usuli hisoblanadi.
Bu, eng avvalo, bilimlarni egallash va o`rganib olishni talab etadi. YuNESKOning “Ta`lim – yashirin xazina” (“Learning: The Treasure Within”) deb nomlangan XXI asr uchun ta`lim bo`yicha xalqaro komissiyasining ma`ruzasida ilmiy taraqqiyot hamda iqtisodiy va ijtimoiy faoliyatning yangi shakllari butun hayot davomida o`qishni talab etayotgani alohida ta`kidlanadi.
Ma`ruzada butun hayot davomida ta`lim olish to`rt ustunga tayanishi lozimligi ta`kidlanadi7:
Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati insonni intellektual va ma`naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash bilan uzviy bog`liq bo`lgan uzluksiz ta`lim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs fuqaroni shakllantirishni nazarda tutadi. Shu tarzda fuqaroning eng asosiy konstitutsiyaviy huquqlaridan biri bo`lgan bilim olish, ijodiy qobiliyatni namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanish, kasbi bo`yicha mehnat qilish huquqi ro`yobga chiqariladi.
Respublikamizda uzluksiz ta`lim tizimi va kadrlar tayyorlashning davlat va nodavlat ta`lim muassasalarini tarkibiy jihatdan o`zgartirish va ularni izchil rivojlantirish davlat yo`li bilan boshqarib boriladi.
O`zbekiston Respublikasi tomonidan inson huquqlari, ta`lim, bola huquqi sohasidagi shartnomalar va konvensiyalarning bajarilishi, kadrlar tayyorlash sohasida jahon ilg`or tajribasini hisobga olish uzluksiz ta`lim va kadrlar tayyorlash tizimining barcha jihatlariga daxldor bo`lib, uning rivojlanish omillaridan biridir.
O`tgan yillarda ta`lim tizimini isloh qilish jarayonida respublikamizda mustahkam huquqiy, tashkiliy, moddiy-texnik baza yaratildi, bu intellektual salohiyati yuqori va barkamol yosh avlodni o`qitish va tarbiyalashning mazmunini yangilashga ko`maklashdi. Mustaqillik yillarida respublikamizda ta`lim-tarbiya tizimi va barkamol avlodni tarbiyalash davlat siyosatining asosiy ustuvor yo`nalishlari darajasiga ko`tarildi. Biroq, o`tkazilgan tahlillar maktabgacha ta`lim sohasida olib borilayotgan ishlarning samarasi va natijasi yetarli darajada emasligini ko`rsatmoqda. Shu bilan birga, umumiy o`rta va o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi rivojlanishini tahlil qilish natijalari tizimning bugungi kun talablariga javob bermasligini va tub islohotlarga muhtojligini ko`rsatdi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 8 oktabrdagi F- 4724-son farmoyishi bilan tashkil qilingan Ishchi guruh tomonidan oliy ta`lim tizimidagi holatni o`rganish natijalariga ko`ra, bir qator oliy ta`lim muassasalarida hali ham ilmiy-pedagogik salohiyatning pastligi, ta`lim jarayonlarini axborot-uslubiy va o`quv adabiyotlari bilan ta`minlash zamonaviy talablarga javob bermasligi, ularning moddiy-texnika bazasini tizimli yangilashga ehtiyoj mavjudligi aniqlandi.
Oliy ta`lim tizimida o`z yo`nalishlari bo`yicha dunyoning yetakchi ilmiy- ta`lim muassasalari bilan yaqin hamkorlik aloqalari o`rnatish, o`quv jarayoniga ilg`or xorijiy tajribalarini joriy etish, ayniqsa, istiqbolli pedagog va ilmiy kadrlarni xorijning yetakchi ilmiy-ta`lim muassasalarida stajirovkadan o`tkazish va malakasini oshirish borasidagi ishlar yetarli darajada olib borilmayapti.
Tahlillarning ko`rsatishicha, oxirgi yillarda o`qituvchilar, pedagoglar va tarbiyachilarning kattagina qismi yaxshi tayyorgarlik ko`rmaganligi, ularning bilim va kasb saviyasi pastligi jiddiy muammo bo`lib qolmoqda, malakali pedagog kadrlar yetishmasligi sezilmoqda. Ta`lim-tarbiya va o`quv jarayonlarining tarkibini, bosqichlarini bir-biri bilan uzviy bog`lash, ya`ni uzluksiz ta`lim-tarbiya tizimini tashkil qilish muammolari hal qilingan emas. Mutaxassislar tayyorlash, ta`lim-tarbiya tizimi jamiyatda bo`layotgan islohotlar, yangilanish jarayonlari talablari bilan yetarli darajada bog`lanmagan.Aholi turli toifalarini “Hayot davomida ta`lim olish” prinsipi bo`yicha kasbga tayyorlash tizimining yetarli rivojlanmaganligi aksariyat katta yoshli aholi, shuningdek, ishsiz yoshlar va nogiron shaxslarning mehnat bozorida keraksiz bo`lib qolishiga olib kelmoqda. Shu bilan birga, islohotlar amalga oshirilgan yillarda umumiy o`rta, shuningdek, o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limini rivojlantirish, 12 yillik majburiy ta`limga o`tish natijalarini har tomonlama tahlil qilish hozirgi o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limi tizimi bugungi kun talablariga javob bermasligini va tubdan isloh qilishga muhtoj ekanligini ko`rsatdi.
Umuman olganda, kasb-hunar ta`limining obro`si hamda o`qituvchilar, tarbiyachilar va murabbiylarning, ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlarning ijtimoiy maqomi pasayib bormoqda. Oliy malakali kadrlardan samarali foydalanilmayapti. Kadrlar bilimi va ular tayyorgarligining sifatini nazorat qilish hamda baholash tizimi hozirgi zamon talablari darajasida emas.
Shuningdek, bugungi kunda mamlakatimiz oliy ta`lim tizimida kadrlar tayyorlash tizimining demokratik o`zgarishlar va bozor islohotlari talablariga muvofiq emasligi, o`quv jarayonining moddiy-texnika va axborot bazasi yetarli emasligi, yuqori malakali ilmiy-pedagog kadrlarning yetishmasligi, sifatli o`quv-uslubiy va ilmiy adabiyotlar hamda didaktik materiallarning kamligi, ta`lim tizimi, fan va ishlab chiqarish o`rtasida samarali o`zaro hamkorlik va o`zaro foydali integratsiyaning yo`qligi kadrlar tayyorlashning mavjud tizimidagi jiddiy kamchiliklar sirasiga kiradi.
Respublikamiz ta`lim tizimi amaliyotidagi mavjud muammolar hisobga olingan holda hamda ilg`or xorijiy mamlakatlar tajribasi asosida umumiy o`rta ta`limi tizimini tubdan takomillashtirish, malakali kadrlar tayyorlash uchun shart-sharoitlarni yaratish, shuningdek, 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha harakatlar strategiyasini belgilangan rejalar amalga oshirish maqsadida. 2018 yil 17 iyul kuni O`zbekiston Prezidenti huzurida ta`lim tizimi rahbarlari ishtirokida o`tkazilgan yig`ilishda inson resurslarini rivojlantirish poydevori bo`lgan, yoshlarda bilim, dunyoqarash va ma`naviyat asoslarini shakllantiruvchi umumiy o`rta ta`lim tizimini tubdan isloh qilish masalalari muhokama qilindi.
Bugungi kunda respublikada 9,7 ming maktabda jami 5,2 million o`quvchi ta`lim olmoqda. Bu aholining 16 foizini tashkil etadi, o`quv-tarbiyaviy va boshqaruv jarayonida 450 mingdan ziyod xodim mehnat qilmoqda. Biroq so`nggi 20yilda asosiy e`tibor kollej va litseylarga qaratib, umumta`lim maktablari faoliyatini zamon talablariga javob beradigan yaxlit bir tizimga aylantirish bo`yicha amalga oshirilgan ishlar qoniqarsiz bo`lgan.
Yig`ilishda maktablarni moliyalashtirishga ikkinchi darajali masala sifatida qaralib, ushbu tizimga byudjet mablag`lari «qoldiq» usulida ajratib kelinganligi, ayniqsa xalq ta`limi tizimi xodimlari yillar davomida o`z faoliyatiga xos bo`lmagan boshqa ishlarga muntazam jalb qilinib, tom ma`noda «tekin xizmatkor» ga aylanib qolganligi keskin tanqid qilindi.
Hozirgi kunda maktablarda erkak o`qituvchilar 30 foizni, Toshkent shahrida esa 10 foizni tashkil qilishi qayd etildi. Shuningdek, o`qituvchilar o`z ustida ishlab, bolalarni fanlarga qiziqishini oshirish o`rniga, maktabning kam-ko`stini yopish uchun o`quvchilar ota-onalaridan pul yig`ish, tinimsiz tekshirishga kelayotgan turli komissiyalarni «tinchitish» bilan ovora bo`lib qolganligi, maktablarda davomat tushib ketishi, o`quvchilarning ko`cha-ko`yda qarovsiz holda yurishi, hattoki bezorilarga va turli zararli oqimlarga qo`shilishi holatlariga olib kelganligi tanqidiy muhokama qilinib, ta`sirchan chora-tadbirlar belgilash bo`yicha topshiriqlar berildi.
Davlat rahbari Jahon banki rahbariyati bilan uchrashuvda «inson kapitali»ga sarmoya kiritishni ko`paytirish masalasi muhokama qilinganligi hamda avvalgidek «arzon ishchi kuchi bo`lsa, chet el sarmoyasi keladi» degan siyosat hozirgi zamon talabiga mutlaqo to`g`ri kelmasligini alohida ta`kidlab, tegishli topshiriqlar berdi.
Prezident dunyoda ilmiy-texnik rivojlanish va ishlab chiqarish jarayonlarining avtomatlashish darajasi oshayotgani sababli past malakali ishchi kuchiga ehtiyoj kamayib borayotganligini, jumladan, Xitoy ham aynan zamonaviy texnologiyalarga asoslangan ta`limga qattiq e`tibor qaratib, katta sarmoyalarni yo`naltirayotganligini alohida ta`kidladi.
Sababi jahon va mamlakatimizda ro`y berayotgan iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jarayonlar va innovatsion o`zgarishlarning rivojlanishi mos ravishda jamiyatda ta`lim jarayonlarini modernizatsiyalashni talab etadi. Uzluksiz ta`lim butun ta`limdagi o`zgarishlarni shakllantiruvchi tizim sifatida, mehnat bozorida mutaxassislarning malakasi va kasbiy kompetensiyalarining rivojlanishini belgilovchi va umuman iqtisodiyot va jamiyatning rivojlanish darajasini oshiruvchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Uzluksiz ta`limning rivojlanishi shuningdek, ilmiy-texnik jarayonlar, informatsion texnologiyalarni joriy etish va innovatsion o`zgarishlar bilan izohlanadi.
Innovatsion jamiyatning o`ziga xos xususiyati o`zida har xil yosh kategoriyasidagi insonlar bilimini doimiy tizimli ravishda to`ldirib borish va kengaytirishni ta`minlaydigan hayot davomida va bosqichma-bosqich jarayondan iborat bo`lgan uzluksiz ta`lim hisoblanadi13. Uzluksiz ta`limning maqsadi bilimlar iqtisodiyotining innovatsion rivojlanish bo`g`inining ajralmas bo`g`ini sifatida insonning o`zgarishlarga va iqtisodiyotni modernizatsiyalashga, kasbiy hayot, madaniyat, jamiyat va hokazolarga moslashish qobiliyatini mustahkamlash sifatida namoyon bo`ladi.
Ta`limni kelajakda yangi bosqichga ko`tarish masalasi.
Ta`lim-tarbiya tizimini mutlaqo yangi bosqichga ko`tarish maqsadida 2018 yil 5 sentabr kuni davlatimiz rahbarining “Xalq ta`limini boshqarish tizimini takomillashtirish bo`yicha qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida”gi Farmoni, shuningdek, qator qarorlari qabul qilindi.
Xujjatda, ushbu sohadagi ishlar holatini tanqidiy tahlil qilish xalq ta`limi tizimi boshqaruvini tashkil etish, davlat umumiy o`rta ta`lim muassasalarining faoliyatini amaliy jihatdan muvofiqlashtirish, ularning moddiy-texnik holatini yaxshilash bo`yicha tadbirlarni moliyalashtirishda bir qator muammolar va kamchiliklar mavjudligi aniqlandi.
Jumladan:birinchidan, joylarda umumiy o`rta va maktabdan tashqari ta`lim sohasida davlat siyosatini amalga oshirish, umumta`lim muassasalari rahbarlarini tanlash va joy-joyiga qo`yish masalalarini hal etish, idoraviy mansub tashkilotlarning mulkidan samarali foydalanishda xalq ta`limi boshqaruv organlari rolining yetarli darajada emasligi; ikkinchidan, umumta`lim muassasalari rahbarlari zimmasiga ularga xos bo`lmagan vazifalar va funksiyalarni yuklash, muassasa direktori va uning o`rinbosarlari o`rtasida vakolatlarning aniq taqsimlanmaganligi, ular faoliyati samaradorligini baholashning aniq mezonlari va parametrlari mavjud emasligi;
uchinchidan, umumiy o`rta ta`limning dolzarb masalalari va ularning natijalarini amaliyotga tatbiq etish bo`yicha chuqur ilmiy tadqiqotlarning mavjud emasligi, o`quv-tarbiya jarayonini uslubiy ta`minlash masalalarida xalq ta`limi bo`limlari va umumta`lim muassasalari o`rtasida o`zaro hamkorlik darajasining pastligi;
to`rtinchidan, rahbarlar, o`qituvchilar va umumta`lim muassasalari boshqa xodimlarining kasbiy faoliyatiga asossiz ravishda aralashuvdan himoya
qilish mexanizmlarining samarasizligi, nazorat organlari tomonidan maktablarni tekshirish haddan ziyod ko`payib ketganligi;
beshinchidan, t a`lim sifatini ta`minlash, o`qituvchilarning bilim darajasini va pedagogik mahoratini oshirish masalalarida umumta`lim muassasalari faoliyatidagi ochiqlik va shaffoflik darajasining yetarli darajada emasligi, o`quv-tarbiya jarayoni ustidan samarali jamoatchilik
nazoratining mavjud emasligi;
oltinchidan, xalq ta`limi tizimi muassasalarini moliyalashtirish va moddiy-texnik ta`minlash mexanizmining mukammal emasligi, ularning faoliyatiga zamonaviy me`moriy yechimlar, innovatsion ishlanmalarni va
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish darajasining pastligi aytib o`tilgan.
Prezident Farmonida xalq ta`limi tizimini isloh qilishning asosiy yo`nalishlari etib qo`ydagilarni belgilab berilgan:
-umumiy o`rta va maktabdan tashqari ta`limni sifat jihatidan yangi darajaga ko`tarish, har tomonlama kamol topgan avlodni tarbiyalash, o`quvchilarning ma`naviy-axloqiy va intellektual rivojlanishini ta`minlash;
-ushbu sohada yagona davlat siyosatini amalga oshirishda O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligining muvofiqlashtiruvchi roli va mas`uliyatini kuchaytirish, shuningdek, vazirliklar, idoralar, mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlarining mazkur yo`nalishdagi vazifalari, funksiyalari va vakolatlarini aniq belgilash va tartibga solish;
-rahbar va pedagog xodimlarni tanlash, tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishning ilg`or va shaffof tashkiliy-huquqiy etish yo`li bilan xalq ta`limi tizi mida kadrlar siyosatini shakllantirishning zamonaviy tamoyillarini joriy etish;
-xalq ta`limi muassasalarini boshqarish tizimiga zamonaviy axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish, shaffof va samarali jamoatchilik nazoratiga erishish, shu jumladan barcha muassasalarning telekommunikatsiya tarmoqlariga ulanishini ta`minlash, barcha foydalanishi mumkin bo`lgan ma`lumotlar manbasini yaratish, ularning faoliyatini baholashning elektron reyting tizimini joriy etish;
-xalq ta`limi muassasalari xodimlarini moddiy rag`batlantirishni va munosib sharoitlarni yaratish;
-zarur tashkiliy-huquqiy va texnik-iqtisodiy sharoitlarni yaratish yo`li bilan umumiy o`rta va maktabdan tashqari ta`lim sohasida nodavlat xizmatlarni ko`rsatishga oid faoliyat bilan shug`ullanuvchi yuridik shaxslar tarmog`ini yanada rivojlantirish, ushbu sohaga davlat-xususiy sheriklikning turli shakllarini samarali joriy etish;
-xalq ta`limi tizimiga ilg`or xorijiy tajribani, o`quv-tarbiya jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni, shu jumladan ta`lim berishning innovatsion usullarini joriy etish, o`quv va o`quv-uslubiy adabiyotlarning yangi avlodini yaratish, fundamental va amaliy ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish.
Bundan tashqari, 2018 yil 1 sentabrdan maktablarda faoliyat olib borayotgan 450 mingdan ziyod pedagog va rahbar xodimlarning maoshi oshirildi. Xalq ta`limi xodimlariga uy, yer, maishiy texnika, chorva va mashina sotib olish uchun imtiyozli kreditlar berish tizimi joriy etildi. Ular uchun maxsus davlat mukofoti ta`sis qilindi. O`qituvchilarni boshqa ishlarga jalb qilini O`qituvchilarni boshqa ishlarga jalb etish maktablarda asossiz tekshiruvlar o`tkazish amaliyotiga chek qo`yildi.
Ushbu sa`y-harakatlar natijasida xalq ta`limi tizimi joriy yilda 16 ming nafar oliy ma`lumotli yosh kadr bilan to`ldirildi Qariyb 13 ming nafar erkak o`qituvchi maktablarga qaytdi.
Keyingi yillarda ta`lim tizimini takomillashtirish, zamonaviy kadrlar tayyorlashga qaratilgan qator ishlar amalga oshirildi. Prezident qarori bilan 2017-2021 yillarda Oliy ta`lim tizimini kompleks rivojlantirish dasturi qabul qilindi. 2018 yilda mamlakatimizda 13 ta yangi oliy ta`lim muassasasi, jumladan, xorijiy universitetlarning filiallari tashkil etildi. Fanlar akademiyasi va Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan yuqori malakali kadrlar tayyorlash ishlari boshlandi.
Albatta, bunday e`tibor yaqin kelajakda o`z samarasini beradi. Lekin barcha sohalarda jadal islohotlar olib borilayotgan bir paytda shu sur`atga mos ilg`or kadrlar mamlakatimizga bugun kerak.
Hozirgi tizimli o`zgarishlar jarayonida aksariyat mutaxassislarning bunga tayyor emasligi, ularning bilimi, malakasi va ko`nikmasi zamon talabiga javob bermasligi ayon bo`lib qoldi.
Masalan, xorijda doktorantura va magistraturada o`qitish, malaka oshirish va stajirovkani tashkil qilish bo`yicha dastlabki ehtiyoj 3,5 mingdan ortiq. Yurtimizda xalqaro ilmiy va amaliy tajriba ega 600 nafardan ziyod vatandoshlarimizga ehtiyoj mavjud. 1000 ga yaqin xorijiy olimlar va ekspertlarni jalb etishga talab bor.
«Bu hali bugungi ehtiyoj. Yaqin va uzoq istiqboldagi iqtisodiy rivojlanish nuqtai nazaridan bizga qaysi soha uchun qanday mutaxassis kerak bo`ladi? Shuni hozirdan chuqur o`ylashimiz, zamon talabi, islohotlar shiddatiga mos kadrlarni tarbiyalashimiz kerak. Bu masala bizning kelajagimiz, bizning ertangi kunimiz», – dedi Shavkat Mirziyoev.
Ma`lumki, O`zbekiston Respublikasi Prezidentning 2018 yil 25 sentabrdagi Farmoniga muvofiq O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Mutaxassislarni xorijda tayyorlash va vatandoshlar bilan muloqot qilish bo`yicha “El-yurt umidi” jamg`armasi tashkil etilgan edi.
Jamg`arma oldiga o`zbekistonlik iqtidorli yoshlarni doktorantura va magistratura dasturlari bo`yicha o`qitish, turli soha mutaxassislarining malakasini oshirish va stajirovkasini tashkil etish, xorijdagi vatandoshlar bilan doimiy muloqot o`rnatish, ularni mamlakatimizda bo`layotgan ijtimoiy- iqtisodiy islohotlarga jalb qilish, chet eldagi universitetlar va ilmiy markazlar bilan hamkorlikda yuqori malakali kadrlarni tayyorlashga qo`mak berish vazifalari qo`yilgan.
Ushbu maqsadlarni amalga oshirish uchun 2019 yilda davlat byudjetidan 45 milliard so`m ajratilishi rejalashtirilgan. Prezidentimiz ko`rsatmasiga muvofiq, bu mablag` yanada oshiriladigan bo`ldi.
Vazirlar Mahkamasiga “El-yurt umidi” jamg`armasi bilan birgalikda barcha vazirlik va idoralar kesimida xorijda kadrlar tayyorlash, stajirovkasini tashkillashtirish bo`yicha “Yo`l xaritasi” ishlab chiqish vazifasi qo`yildi.
Oliy ta`lim vazirligi, “El-yurt umidi” jamg`armasiga kadrlarni xorijga yuborish bo`yicha ustuvor yo`nalishlarni aniqlab, tanlov e`lon qilish bo`yicha topshiriq berildi.
Jamg`arma Tashqi ishlar vazirligi, Yoshlar ittifoqi bilan hamkorlikda xorijda qimmatli tajribaga ega bo`lgan vatandoshlarimiz to`g`risidagi ma`lumotlarni shakllantirib borishi, Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi mamlakatlar va mutaxassisliklar kesimida vatandoshlar to`g`risida ma`lumotlar reestrini tezroq ishga tushirishi zarurligi qayd etildi.
Prezident Shavkat Mirziyoev mamlakatimizga jalb etilayotgan har qanday xorijiy investitsiyaning ma`lum bir qismini malakali mutaxassislar tayyorlashga yo`naltirish kerakligini alohida ta`kidladi.
Yig`ilishda yana bir masala – istiqbolli boshqaruv kadrlarini tanlab olish, ularning kasb malakasini uzluksiz oshirib borishga ko`maklashish masalalari ham ko`rib chiqildi.
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 30 maydagi “Istiqbolli boshqaruv kadrlarini tanlov asosida tanlab olishning zamonaviy tizimini yaratish chora-tadbirlari to`g`risida”gi qarorida respublika bo`yicha vazirlik, idora va tashkilotlarda rahbar kadrlarga bo`lgan ehtiyojni qoplash maqsadida tanlov o`tkazish belgilangan edi.
Tanlovning dastlabki bosqichidan so`ng 8 ming 334 talabgordan 3 ming 825 nafari keyingi bosqichlarga tavsiya etildi. Yakunda 50 nafar yuqori malakali kadr tanlab olinadi.
Davlatimiz rahbari tanlovning final bosqichi ishtirokchilarini qisqa muddatli kurslar orqali malakasini oshirish kerakligini ta`kidladi. Tanlov g`oliblarining stajirovkasi qaysi rivojlangan mamalakatda, qaysi tashkilotlar va qanday mezonlar asosida o`tkazilishini aniq belgilash bo`yicha topshiriqlar Berildi
Hujjat bilan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta`lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi, Xalq ta`limi vazirligi, Tashqi ishlar vazirligi hamda Moliya vazirligining:
a) quyidagi xalqaro baholash dasturlari bo`yicha xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish:
Progress in International Reading and Literacy Study (PIRLS) - boshlang`ich 4- sinf o`quvchilarining matnni o`qish va tushunish darajasini baholash uchun; Trends in International Mathematics and Science Study (TIMSS) - 4 va 8-sinf o`quvchilarining matematika va tabiiy yo`nalishdagi fanlardan o`zlashtirish darajasini baholash uchun;
The Programme for International Student Assessment (PISA) 15 yoshli o`quvchilarning o`qish, matematika va tabiiy yo`nalishdagi fanlardan savodxonlik darajasini baholash uchun;
The Teaching and Learning International Survey (TALIS) - rahbar va pedagog
kadrlarning umumiy o`rta ta`lim muassasalarida o`qitish va ta`lim olish
muhitini hamda o`qituvchilarning ish sharoitlarini o`rganish uchun;
b) O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Ta`lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi huzurida Ta`lim sifatini baholash bo`yicha xalqaro tadqiqotlarni amalga oshirish milliy markazini tashkil etish to`g`risidagi takliflariga rozilik berildi.
Milliy markazning asosiy vazifalari va faoliyatining yo`nalishlari etib quyidagilar belgilandi:
- xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish hamda muvofiqlashtirishda O`zbekiston Respublikasining vakili sifatida ishtirok etish;
- ta`lim tizimida o`qish, matematika va tabiiy yo`nalishdagi fanlardan savodxonlik darajasini rivojlantirishning innovatsion metodlarini ishlab chiqish va joriy etishga yo`naltirilgan ilmiy izlanishlar olib borish;
- ta`lim sifatini baholash sohasida xalqaro aloqalarni o`rnatish, xalqaro loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish, xalqaro ilmiy anjumanlar va simpoziumlarni tashkil etish va o`tkazishda ishtirok etish;
- ta`lim sifatini baholash sohasida fundamental va amaliy tadqiqotlar o`tkazish;
- ta`lim sifatini baholash bo`yicha tadqiqotlarni ilmiy va uslubiy jihatdan qo`llab-quvvatlash;
- umumiy o`rta ta`lim muassasalarining xalqaro tadqiqotlarda muvaffaqiyatli ishtirok etishini ta`minlash;
- O`zbekiston Respublikasining xalqaro baholash dasturlarida qayd etgan natijalarini boshqa davlatlar natijalari bilan qiyosiy taqqoslash;
- xalqaro baholash dasturlarini ta`lim jarayoniga joriy etish bo`yicha tizimli monitoring olib borish, ushbu sohadagi ilg`or tajribani ommalashtirish va uning asosida ta`lim muassasalari uchun tavsiyalar va qo`llanmalar ishlab chiqishda ishtirok etish;
- o`qitishning innovatsion usullaridan foydalangan holda o`qish, matematika va tabiiy yo`nalishdagi fanlar bo`yicha pedagog kadrlarning malakasini oshirish bo`yicha o`quv-uslubiy tavsiyalar tayyorlash.
Yuqorida ta`kidlanganlardan kelib chiqib xulosa qiladigan bo`lsak,
hozirgi davrda har bir mamlakat raqobatbardoshligi avvalo, uning ta`lim va fan darajasiga bog`liq. Iqtisodiyot va jamiyat rivojlanishining zamonaviy holati inson faoliyatining kasbiy va kasbiy tayyorgarlik sifati darajasiga har qachongidan ham ko`proq talablar qo`ymoqda.
Zamonaviy xodimning ma`lum bir ish faoliyatiga moslik darajasini baholash borasidagi talablar doimiy ravishda o`zgarib va kuchayib bormoqda. Bunda “Kasbiy kompetentlik” sifatida uning nafaqat kasbiy bilimlari, malaka va ko`nikmalari, balki mantiqiy fikrlashi, tashabbuskorligi, uddaburonligi, guruhda ishlash va hamkorlik qilishga bo`lgan qobiliyati, ma`lumotliligi va boshqa sifatlari muhim ahamiyat kasb etadi.

Nazorat savollari

1. “Uzluksiz ta`lim” konsepsiyasi birinchi marta kim yoki qaysi tashkilot tomonidan ishlab chiqilgan?
2. Uzluksiz ta`lim tizimining rivojlanishi, uning o`ziga xos xususiyatlarini ilmiy jihatdan qaysi olimlar yondashkanlar?
3. YuNESKOning “Ta`lim – yashirin xazina” dasturining mazmun- mohiyatini ochib bering?
4. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xalq ta`limini boshqarish tizimini takomillashtirish bo`yicha qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida” gi Farmonning asosiy mazmun-mohiyatini aytib bering?
5. O`zbekiston Prezidenti huzurida umumiy o`rta ta`lim tizimini tubdan isloh qilish masalalari bo`yicha yig`ilish muhokama qaysi sana bo`lib o`tdi.
6.Respublikamizda ta`lim sifati bo`yicha qanaqa xujjatlar ishlab chiqildi?