2-Modul: Qatti q jismlarda atomlararo bog’lanishlar va ularning turlari

Metall bog'lanish
. 
Ko'pchilik metallarning o'zlariga xos bir necha xususiyatlari 
mavjud bo'lib, bu bilan ular boshqa oddiy va murakkab moddalardan farq qiladi. 
Metallarning suyuqlanish va qaynash harorat-larining yuqori bo'lishi, metall 

---

sirtidan yorug'lik va tovushning qaytishi, ulardan issiqlik va elektr tokining yaxshi 
o'tishi, zarba tasirida yassilanishi kabi xossalar metallarning eng muhim fizik 
xossalaridandir. Bu xossalar faqat metallarga mansub bo'lgan metall bog'lanish 
mavjudligi bilan tushuntiriladi. 
Ma'lumki, barcha metallar kristall moddalardir. Metall kristallaridagi panjara 
tugunlarining bir qismida ion joylashgan bo'ladi. Metallarning tashqi energetik 
pog'onalaridagi valent elektronlari atom yadrosi bilan kuchsiz bog'langani uchun 
oson uziladi. Uzilgan elektronlar atomlar va ionlar oralig'ida harakatlanib yuradi, 
agar erkin elektron bironta elektronini yo'qotgan atomga (ionga) yakin kelib 
kolsa, unga birikib, ionni neytral atomga aylantiradi. Demak, erkin elektronlar goh 
bir ion, goh ikkinchi ion atrofida aylanib yuradi va metall kristallidagi barcha 
atomlar (ionlar) orasida bog'lanish hosil qiladi. Kimyoviy bog'lanishning bunday 
turi 
metall bog'lanish 
deyiladi. 
Donor - akseptorli bog'lanish
.
Kovalent bog'lanishning boshqacha donor - 
akseptorli mexanizmli turi ham bo'lishi mumkin. Bunday kimyoviy bog'lanish bitta 
atomning ikki elektroni bilan boshqa atomning erkin orbitali hisobiga vujudga 
keladi. Misol uchun: 
HCl bilan NH
3 
ni birikishi donor-akseptorli bo'ladi: 
NH
3

HC1

NH
4
Cl yoki NH
3

H


NH
4

Ammiak molekulasida azot atomining bo'linmagan elektron jufti bo'ladi. 
Vodorod ionida 1S - orbital bo'sh uni H

deb belgilaymiz. 
Ammoniy ioni hosil bo'lishida azotning elektron jufti azot va vodorod 
atomlari uchun umumiy bo'lib qoladi, ya'ni molekulyar elektron bulutga aylanadi. 
Vodorod ionining zaryadi umumiy bo'lib qoladi (u delokallashgan, ya'ni barcha 
atomlar orasida tarqalgan). Bo'linmagan elektron juftini beradigan atom 
elektronodonor
, uni biriktirib oladigan (ya'ni bo'sh orbital beradigan) atom 
elektronoakseptor 
deyiladi. 
Bir atomning (elektrodonorning) ikki elektron jufti va boshqa atomning 
(elektronoakseptorning) bo'sh orbitali hisobiga kovalent bog'lanish hosil bo'lish 
mexanizmi donor-akseptorli mexanizm deyiladi. Shu yo'l bilan hosil bo'lgan 
kovalent bog'lanish 
donor-akseptorli kovalent bog'lanish 
deyiladi.