2 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi xo'jaev F. E. Po’latxo’jaeva D. M

1.2. Tijorat logistikasining bilim sohasi va uning ilmiy bazasi 
Agar biz aholi shaklidagi iqtisodiy oqimni hisoblasak kompleks-tadbirlar 
va turli darajadagi murakkabliklarning qarshiligi, biz uning tizim xususiyatlarini va 
eng xarakterli xususiyatlarini ajratib olishimiz mumkin. Bu haqda mustaqil fikr 
yuritishga imkon beruvchi xususiyatlar iqtisodiy hodisalar quyidagicha: 
• Iqtisodiy oqim haqiqiy sonlarga bog'liq loyihalar ishtirokchilarining 
o'zaro aloqalarini ifodalaydigan logistik tuzilmalar; 
• Iqtisodiy oqim ko'payish modelini aks ettiradi va u asosiy tushunchadir. 
Logistika va tovar aylanishining umumiy nazariyasi, shuningdek, ko'p texnogen 
hodisalarning samarali indekslari ko’rsatkichi; 
• iqtisodiy oqim xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning tovar ayirboshlashni 
tashkil qilishning turli shakllarida o'zaro bog'liqligini kuchaytirishning bir yo'li 
sifatida xizmat qiladi.
Iqtisodiy oqimlarning xilma-xilligi va har-xil shakllari murakkablik 
darajasi bilan zaruriyatni oldindan belgilab beradi. Tasniflash - iqtisodiy 
oqimlarning elementlarini ma'lum bir sinfga taqsimlash, bu xarakterga ega bo'lgan 
ayrim muhim xususiyatlar yoki guruh bilan tavsiflanadi. Tasnifning asosiy belgisi 
uning ta'siri bilan belgilanadi va uning mezonidir. Iqtisodiy oqimlarni 
tasniflashning ijtimoiy-tarixiy jihatlariga muhim ahamiyat beriladi.
Iqtisodiy oqimning beqarorligini tushunish, oldindan aytish mumkin 
emasligi dinamik betartiblik nazariyasiga asoslanadi. Doimiy bo'lmagan nuqtalar 
deyarli har joyda joylashgan tizimlar mavjud. Misol uchun, rivojlangan 
turbulentlik, bu tizimni noma'lumlikka olib chiqadigan turbulent oqim. Bunday 
tizimlarni tasvirlash vositasi sinergetikadir. Barqarorlikning asosiy xususiyatlari bu 
muvozanat va statsionar rejim hisoblanadi.
30
Faoliyat kuchlari nisbati va qarshilik kuchliligi nuqtai nazaridan iqtisodiy 
oqimlar konstruktiv va halokatli bo'g’inlarga ajralib ko’rsatish mumkin. Iqtisodiy 
oqimning funktsional va geografik chegaralarini kengaytirish: oqim geometriyasi 
30
И.Д.Афанасенко, В.В.Борисова "Коммерческая логистика" учебник. изд.Питер-2012 г 

---

30 
(traektori) haqida gapirish; uning dastlabki, oraliq va yakuniy nuqtalarini, 
yo’nalishning shakli va uzunligini, harakat tezligi va vaqtini aniqlash; mintaqaviy, 
mintaqalararo, viloyatlarararo va qit'alararo oqimlarni o'rganish. Vaqtning tizimini 
hisobga olgan holda, o'tmishdagi, hozirgi va kelajakdagi iqtisodiy oqimning holati 
hisobga olinadi va vaqt oqimlari asosida - uzluksiz va diskret amalga oshriladi.
Iqtisodiy oqimlarning vaqt ko'rsatkichlari logistika tizimining ishlash 
jarayonida potentsial samaradorligini amalga oshirishning o'lchovidir; Oqim 
intensivligining parametrlarini aniqlaydi. Iqtisodiy oqimning intensivligining 
o'lchovi 
logistika 
tizimida 
xizmat 
ko'rsatishni 
ta'minlaydigan 
umumiy 
xarajatlarning kamayishidir. 
Tijorat lojistikada moddiy oqim uning uchun muhim ahamiyatga ega. 
Ma'lum moddiy ne’matlar iqtisodiy masalalarni tashkil etishning bir shakli bo'lib, u 
ishlab chiqarish va tijorat faoliyatida moddiy resurslarning jismoniy harakat bilan 
bog'liq bo'lgan amaliyotlar qo'llaniladi. Bunday holda, moddiy ne’mat sifatida 
nimani anglatishini ishlab chiqarish va tijorat faoliyatida ushbu moddalarning 
jismoniy harakatlanishi uchun qanday logistik operatsiyalarga xosligini 
aniqlashtirish kerak. Savollarga javob berish uchun material oqimining ishlashiga 
o'tish va logistika operatsiyalari kontseptsiyasini kiritish kerak. Logistika 
operatsiyalari iqtisodiy oqimlarning sabablari bo'lgan faoliyatning birlashmasidir. 
Sanoat va Tijorat faoliyat barcha reproduktiv tizimni qamrab oladi va savdo 
logistika funktsional : materiallar, ishlab chiqarish va marketing jarayonlarida 
haqiqiy moddiy oqimlarning makon harakatlarini ta'minlaydi. Funktsional ta'minot 
jarayonidagi moddiy ne’matlar quyidagi iqtisodiy shakllardan biriga ega bo'lishi 
mumkin: 
• asosiy xom ashyoni, dastlabki ishlovga o'tmagan materiallar; 
• dastlabki ishlov berilgan va tayyor mahsulotning muhim qismini tashkil 
etadigan (oldindan tayyorlangan) qismlarga ega bo'lgan xom ashyo; 
• yordamchi materiallar, jumladan texnika va boshqa yig'ish mahsulotlari; 
• Mashina va jihozlarni ishga tushirishni ta'minlovchi ishlab chiqarish 
materiallari (yoqilg'i-moylash materiallari, elektr energiyasi va boshqalar). 

---

31 
Funktsional jarayondagi moddiy ne’matlar ishlab chiqarish davom 
etayotgan ish yoki to'liq tayyor mahsulot shaklida iqtisodiy shaklga ega bo'lishi 
mumkin. Funktsional aylanish jarayonida moddiy ne’matlarning taqsimlanishi 
kerakli xizmat ko'rsatish ko'magi bilan qo'llab-quvvatlanadigan tayyor mahsulot 
shakliga ega. Ushbu moddiy ne’matlarni ishlab chiqarishdagi tijorat faoliyatidagi 
logistik operatsiyalarga sotib olish, joylashtirish, saqlash, taqsimlashni hisobga 
olsak, ushbu moddiy oqimlarning mavjudligi reproduktiv jarayonning barcha 
bosqichlarida moddiy ne’matlarning harakatlanishi ekanligi ravshan
31
. 
Ushbu harakatda bo'lgan moddiy ne’matlar muqobil ravishda iqtisodiy 
shakllarni qabul qiladi va bekor qiladi. Agar muayyan iqtisodiy shaklda 
ishlaydigan moddiy ne’matlarning ma'lum bir vaqt ichida erkin harakatda 
bo'lmasa, u zahiraga o'tadi. Shunday qilib, moddiy oqim tijorat logistikasining 
asosiy toifasi hisoblanadi. Bu logistikaning turli funktsional yo'nalishlari, shu 
jumladan, sherikchilik-xo'jalik sub'ektlari o'rtasida oqimlarni tashkil qilishning 
turli shakllarini shakllantirishdagi iqtisodiy o'zaro munosabatlarning barqaror 
bog'liqligini aks ettiradi.
Boshqa xususiyatlarni hisobga olgan holda moddiy oqimlarni tasniflash 
mumkin. Tijorat logistika funktsional xususiyatlariga muvofiq, moddiy oqimlarni 
funktsional maqsadlar umumiyligiga ko'ra ajratish tavsiya etiladi. Ushbu tasniflash 
xususiyatiga asosan quyidagilar ajratilgan: ishlab chiqarilgan, iste'mol uchun sotib 
olingan va etkazib berilgan moddiy resurslarning oqimi; ishlab chiqarishda aylanib 
yuradigan moddiy oqimlar; tayyor mahsulotning moddiy oqimlari. 
Bundan tashqari, moddiy oqimlar ularning savdo muhitida ishtirokini 
hisobga olgan holda guruhlangan. Bu yerda tashqi va ichki moddiy oqimlar 
tanlanadi. Logistika ob'ektlarining ichki tuzilishida moddiy oqimlarni kiritish 
(tashqi tomondan), chiqish (tashqarida uzatiladigan) va ichki (korxona funktsional 
jarayoni doirasida) ajratilishi mumkin. Moddiy oqimlar tijorat logistikasida amalga 
oshiriladigan logistik vazifalar bo'yicha farqlanishi mumkin: sotib olish, etkazib 
berish, tashish, saqlash va boshqalar. Tijorat logistika sohasidagi moddiy 
31
F.E.Xo’jaev, D.M.Po’latxo’jaeva «Bojxona logistikasi» o’quv qo’llanma TDIU 2016

---

32 
oqimlarning bunday tarkibiy tuzilishiga bo'lgan ehtiyoj ularning faoliyatining 
samaradorligi logistika tizimining boshqa quyi tizimlarining ishiga bog'liqligiga 
bog'liq. 
Iqtisodiy oqim tizimidagi moddiy oqim uning elementi va markaziy yadrosi 
hisoblanadi. Faoliyat majmuasi sifatida, u o'zini iqtisodiy oqimga nisbatan ichki 
tizimga aylantirgan tizimga aylantiradi. Moddiy oqim ko'p bosqichli tizimli 
murakkab hodisalarni nazarda tutadi. Moddiy oqimning tarkibi tashkilotning turli 
shakllari orqali namoyon bo'lmoqda, bu tizimning elementlari orasidagi bog'liqlik 
murakkabligi va "kuch" darajasida farqlanadi. Shuning uchun, moddiy oqimni 
logistika tizimining o'ziga xos holati sifatida oddiy va murakkab shakllar haqida 
gapirish tavsiya etiladi. Tijorat logistika vazifalarining xilma-xilligi logistika 
tizimidagi moddiy oqimni boshqarish jarayonida amalga oshiriladi. 
Makroiqtisodiy darajada materiallar oqimini bir korxonadan boshqasiga 
o'tkazish jarayoni aks ettiriladi. 
Mikro darajada logistika tizimining tarkibiy bo'linmalari korxonaning 
funktsional bo'linmalari bo'lib, u faoliyatning o'ziga xos vazifalarini bajaradi va 
ichki quyi tizimlarning xususiyatlarini oladi
32
.
Mikrologistik tizimlarda elementlar ichki ishlab chiqarish munosabatlari 
bilan bog'liq. Mikroiqtisodiy tizimning aloqalari: korxonalar, moddiy resurslarni 
etkazib beruvchilar; ishlab chiqarish korxonalari va ularning bo'linmalari; 
marketing, turli darajadagi vositachilik tashkilotlari; transport-ekspeditorlik 
korxonalari bilan uzviy bog’liq.