2. Psixolingvistikaning vazifaviy-struktur aspekti. Psixologik komponentlar va uning tilda aks etishi

Psixolingvistika inson nutqiy faoliyati modelini va psixofiziologik nutqiy shakllanishini ishlab chiqib, ularni psixologik eksperimentlar yo`li bilan tekshiradi. Tadqiqot manbayi bo`yicha tilshunoslikka yaqin bo`lgan psixolingvistika o`z tekshirish usullari bo`yicha psixologiyaga yaqin turadi. Unda o`zaro bog`lanishli eksperiment, "semantik differensial" kabi va boshqa eksperimental usullar qo`llanadi. Psixolingvistika bir qator amaliy masalalar [ona tili, ayniqsa, xorijiy tilni o`rgatish; maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqiy tarbiyasi va logopediya masalalari; miyadagi nutqiy markazlar kasalliklari klinikasi; nutqiy tasir ko`rsatish muammolari (xususan ommaviy axborot vositalari faoliyatida va targ`ibot ishlarida); sud psixologiyasi va kriminalistika (mas, kishilarni ularning nutq xususiyatiga qarab tanib olish, aniqlash); mashina tarjimasi hamda nutqiy axborotni EHMga kiritish muammolari va boshqa]ni nazariy jihatdan tushuntirish zarurati tufayli o`tgan asrning 60-yillarida paydo bo`lgan. "Psixolingvistika" termini o`tgan asrning 60-yillari o`rtalarida amerikalik olimlar tomonidan amaliyotga kiritilgan. 0`zbekistonda ushbu sohada bir qancha ishlar bajarilgan bo`lsada, haqiqiy ma’nodagi psixolingvistik tadqiqotlar endigina boshlanmoqda.
Pixolingvistika asoschisi nemis tilshunos olimG.Shteyntal (1823-1899) hisoblanadi. Uning eng muhim asarlari sifatida«Tillarni tasnif etish va ularning taraqqiyot qonuniyatlarining maqsadi» deb nomlangan bo‘lib, 1850 yilda yozilgan. Undan keyin 1851-yilda yozgan «Tillarning kelib chiqishi», 1855-yilda yozilgan «Grammatika, logika va psixologiya», 1860-yilda yozgan«Muhim tipdagi tillarning tuzilishi xarakteristikasi»asarlarini sanab o‘tish lozim. Shuni alohida ta’kidlamoq joizki, lingvistik biologizmning o‘ziga xos xususiyatlari Shleyxer ta’limotida o‘z ifodasini topgan bo‘lsa, logikgrammatizm Bekker ta’limotida jonlantirildi. Shteytal esa o‘z ijodiy o‘qishlarida bu jaryoning xatti-harakati va xalq psixologiyasi taraqqiyotiga tayanib o‘rganadi.
ʻ
Shteyn talilmiy qarashlariga Potebnya va Paul, Boduende Kurtene ham Sossyur, Sepira va Sherbalar e’tibor qaratadi. Biroq psixolingvistika bir xalq misolida rivoj topgan emas.Potebnya va Paul qarashlarida psixologik asosi gapning semantik qurilishi, garmmatik kategoriyalari, tilning leksik ma’nolari uchun xizmat qiladi. Psixologik tushunchalar til aloqasining shaxs va xalqqa bog‘liqligini, shuningdek, tilning tarixiy-madaniy faktor ekanligini ifoda etadi. Boduende Kurteneva F.Sossyur nutqiy ijodiy yondashuvning ijtimoiy xarakter kasb etishini alohida ta’kidlashadi. Bu konsepsiya turli xil individual-leksik birliklarning paydo bo‘lish omillarini, ijtimoiy-grammatik assotsiatsiyasining esa uzviy aloqadorligini anglatadi. Psixologik maktab XIX asrning birinchi yarmi va XX asr boshlarida vujudga kelgan bo‘lib, til va nutq muammosiga doir tilning funksional (vazifaviy) belgilarini, shuningdek, til qurilishini va nutqiy-ijodiy yondashuvni o‘rgangan edi.
Vazifaviy-struktur yo‘nalish psixolingvistika, ya’ni lingvistik psixologiya uchun muhimdir. A.Marti o‘z ishlarida, jumladan, 1908-yilda yozgan«Umumiy grammatika va falsafiy tilni tekshirishning isbotlanganligi», A.Gardineraning 1932-yilda yozgan«Til va nutqning nazariyasi», K.Byuleraning 1934-yilda yozgan «Til nazariyasi»asarida aynan vazifaviy-struktur yo‘nalish masalasida ilmiy izlanishlar olib borishgan. Ta’kidlash joizki, psixologik idealar lingvistik yo‘nalishlar uchun muhim bo‘lib, psixologizm va nutqiy faoliyatni tushunishni idrok etishda simvolik alomat kasb etadi. Buni logik-ma’noviy tahlilda lingvistik yo‘l bilan amalga oshiriladi.
Zamonaviy tilshunoslik tobora kengayib, taraqqiy etib bormoqda. Buning asosini, shubhasiz, tilshunoslik va boshqa fanlar o‘rtasidagi aloqadorlik ta’minlaydi. Psixolingvistika ham ana shunday jarayonning mahsulidir. Matn psixolingvistik yondashuvlar talqinida. Matnning antropotsentrik mohiyati psixologiya va lingvistika sohalari kesishuvi natijasida yuzaga kelgan psixolingvistikada ayniqsa yaqqol namoyon bo‘ladi. Psixolingvistik tadqiqotlarda matnning matn tuzuvchi – matn – retsipientdan iborat uchlik nuqtayi nazaridan tadqiq etilishi unda shaxs omilining rolini chuqur o‘rganishni taqozo etadi. Ma’lumki, psixolingvistika sohasi XX asrning 50-yillarida psixologiya va tilshunoslik fanlarining hamkorligi natijasida yuzaga kelgan. Psixolingvistikaning asosiy tadqiq obyekti nutqiy faoliyat subyekti bo‘lgan shaxs, til sohibi hisoblanadi. Rus tilshunosligida mazkur soha rivojiga katta hissa qo‘shgan A.A.Zalevskaya psixolingvistikaning vazifasi haqida yozar ekan, “tilning amal qilishini psixik fenomen sifatida tavsiflash va tushuntirish” ushbu sohaning asosiy maqsadi bo‘lishi kerakligini ta’kidlaydi.