2. Rasmiy uslub matniga tanlanadigan leksik,grammatik, sintaktik birliklar haqida

Muammoning turi

Muammoning kelib chiqish sabablari

Muammoni echishda Sizning harakatlaringiz

Muammoni echishda uchraydigan to qogziga xosligiga rioya etmaslik

Rasmiy ish ozlar uslubining grammatik, leksik tomonlarini hisobga olmaslik, sogrgatish, kozustida ishlamaslik, elish

Adabiy tilning tirik tirgagi adabiy meqotadi. Bu mezlovchisi sifatida xizmat qiladi. Ayni melganligidan sortasidagi axborot almashuv jarayonida til belgilarining tori, adekvat, bir xil anglanishini tayor til unsurlaridan til sistemasi qonuniyatlariga uyganaga muvofiq holda foydalanish qoidalaridir. Adabiy me soynaydi. Xuddi shu amaliyotda barqarorlashgan sollash doimiy qoida shaklinioladi. Qizigyori nutqiy amaliyotdan olinadi va yana shu amaliyotni boshqarishga xizmat qiladi. Til meyorlar kozbek milliy tili egalarining nutqiy muloqotini birlashtiradi.Adabiy meyor, ertaga boshqa shakl melsa, kishilarning bir-birlarini anglashlari mushkullashadi. Masalan, muayyan soz adabiy metishi bilan bu narsa ozi misolida kododli yozuvchi Orif Farmonov "Tadqiqotlar va kashfiyotlar" hajviyasida ayni holatni juda chiroyli tavsiflab kulgi chiqargan: "...Taraqqiyot shunchalik tezlashib ketdiki, sal boz tugati ham bu taraqqiyot oldi juda imillayapti. Masalan, qadimda Yornini texnika egallab oldi. Lekin Yolga otlangan odam esa yallayib mashinada oladi. Demak, Yoilishi kerak edi-da." Otlanmoq tilimizda barqaror leksik menosi, yakidlash joizki, adabiy mezgarmas, davrlar ozgarishga uchramaydi deb boyorlarni tamoman qotib qolgan narsa deb tushunish tori emas. Adabiy til mezining ijtimoiy tabiatiga muvofiq jamiyat rivoji bilan bab-baravar takomillashib borar ekan, tilning mezgarib, yanada mukammallashib boradi.

Alohida tayori tarbiyasi qancha erta boshlansa, shuncha yaxshi, chunki shevaga xos talaffuz koladi. Aytaylik, bola yorugi odatda u yoki bu shevadagi nutq taqmi, tili ham shu shevada chiqadi. Taassufki, oila to bolaning tili qotguncha uni adabiy talaffuz tomon tortishga urinib ham korgatish uchun kongildagidek boqituvchisi bo" tovushini (asosan, til oldi "ourish qochmas, maktab hammasini oz farzandiningrozi bilan ilonni inidan chiqaradigan boyorlarini tartibga solish, mustahkamlash, oyorlariga oqilona tayorning mohiyatitildagiu yoki bu qorilishi, nufuzli adiblar asarlarida keng yoyilishi, jamiyat hayotining ayni davrida nutqiy urfga kirishidan iborat. Jamiyatdagi muayyan katta-kichik oyorlarda kam o adabiy metgan asrning 90-yillarida bir muddat istezlar ana shunday tavsiyalar asosida adabiy merniga institut soyorlashtirildi.

Adabiy til mezolarining unga doimiy amal qilishlarini targrni bor.

Leksik va talaffuz mezbek adabiy tilida, asosan,quyidagi mez qoyorlar; 2)talaffuz (orfoepik)mez yasalish meyorlar; 5) sintaktik meyorlar. Tabiiyki, adabiy tilning yozma shaklida imlo (orfografik ) va tinish belgilari (punktuatsion) meladi. Bu meanalarga suyangan holda aniq qoidalar shaklida tayyorlanadi va tegishli davlat va tashkilot tarafidan tasdiqlanadi. Bu qoidalar ayni paytda imlo lugz aksini topadi. Madaniy nutq malakasini puxta egallamoq, muayyan nutqning torilik sifatini holis baholay bilmoq uchun adabiy melgan nutqiy xatolarni etarli darajada tasavvur qilmoq maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa, adabiy til melsa, nutqda buzilishga moyil bozbek tili dunyodagi qadimiy va rivojlangan tillardan biri sifatida benihoya boy leksik xazinaga ega. Bu xazinadagi sozilari eng qadimgi davrlardan beri yashab kelayotgan bozilari nisbatan keyinroq paydo bono miqdori ortgan, boshqalarida esa bu miqdor kamaygan. Jamiyatning moddiy va mazgarishlar tilning, eng avvalo, lugz aksini topadi. Shuning uchun ham leksik meladi. Buning ustiga, leksik melgani holda, leksik sistemani tashkil etadigan birliklar zlar judakon minglar, yuz minglar bilan ora ham leksik sistemani osonlikcha unifikatsiya qilish mumkin emas. Buning ustiga (tilda yangi-yangi sodadi, ayrim somoldan chiqib ketadi, turli tillarda sozning maqbulligi, uning u yoki bu mallanishi toriligining baholanishida korifiy saviyasi, adabiy anynaydi. SHuning uchun bazning adabiy tilda qoxtamga kelinadi.

Aytish lozimki, leksik meatlarda, xususan, izohli lugz aksini topadi, zotan, izohli luggyordan tashqaridagi solum qismi ham izohli lugrin oladi, ammo ular "esk."(eskirgan), "s.t." (sozbek tilining izohli lugat hozirgi oatidir. SHunga koatga, xususan, hozirgi zamon omolda boz va frazeologik iboralar kiritilgan" deb taatdagi anchagina soyorlaridan chikdi, bir qancha soyorga kirdi. SHuning uchun yangi 5 jildli "Oati" tayyorlandi va nashr etildi (Toshkent: "Oyorlarini belgilashda ozlashgan sortaga chiqadi. Dunyo mamlakatlarining kozga tashlanadi.Aslida purizm (lotincha nosida ijobiy hodisa. Ammo tildagi har qanday ota konservativ bir harakat orin kirishi mumkin bozdan saklanish kerak, ammo har qanday oliq tilda voqe boy kotgan asrning 20-yillarida oplab sozlari yoki yangi yasalmalar bilan almashtirishga zo firqa, matematika falakiyot, vodorod dirg muvalidulhamuza homzi korbun mirchil va h.k. Lekin bu harakatlar mohiyatan sunlganligi, olmaganligi uchun natija bermadi, mazkur almashtirilgan soyor sifatida tilda muqimlasha olmadi.

Ozbek tilidagi evropacha ortaga tashlandi. Bu tavsiyalarning aksariyati ilmiy-ijtimoiy asosga ega emasdi, chunki bu fikrlarning mualliflari tilning mohiyati va qonuniyatlaridan bexabar edilar. Masalan, bir yozuvchi hatto tovar sozbek tiliga yot, uni istevo bilan chiqdi. Holbuki, tovar solib, u rus tiliga turkiy tillardan o+ar ar (tug tuvar var lgan.Mol sono taraqqiyoti qanday boziniki ham aynan shunday. Faqat bu soarbiy turkiy tillarga xosdir. Demak, tovar sozbek tilining ming yillir aslozi sifatida yashashga haqli.

Ayni shu davrda aeroport soznoma, jurnalni majalla, fakultetni kulliyot,filologiyanisuxanshunoslik, rayonni nohiya tarzida almashtirishga harakat qilindi, matbuotda shunday qozlar oyoriga aylana olmadi. Bir xorijiy tildan kirgan so arab yoki fors tili sozi odatlangan sozlarni arab-fors sor berilgan otgan asrning boshlarida buyuk ozining "Tilimiz" nomli maqolasida ozlarini ishlatishga ozbekcha)!.. Ming yildan beri ezila kelmishdir.Lekin bitmamishdir. Bitmas, yashamishdir, yashar. Negakim boydir. Turkcha yashamishdir. YAshar, lekin oqmi? Soimni yaraning oldim."'

Er yuzida mutlaqo sof birorta til yoz oqmi, baribir, tabiiy jarayon. Muhimi yor va ounlikni inobatga olish. Ana shu asosda tilimiz lugrin olgan juda kozlariborki, ularning begona tilga oidligini mutaxassis bozlar ozlarbugun oyoriga aylanib boz olinganda, bu soi maqsadga muvofiq. Arab, fors, yapon, turk va koanaga aylangan. Ana shunday yozga tilning soz bozini bugun hech qaysi oz bilan almashtirish kerak demaydi. Tilimizdagi benihoya kozlar qatorida bu sozlashib ketgan. Ammo bu soz "mol"i emas. Uni arablar yunon tilidan olganlar. YUnonlarda klimatos sononi ifodalaydi. Bu sozlashtirganlar. YOki yapon tilida sisutemu (sistema), akusento (aksent), purusu (puls; yapon tashda l tovushi yozlashmalar mavjud. Ozlashtirilgan va aynan talaffuz qilinadigan komitet (fransuzcha comite sozi bor edi. Mustaqillikdan keyin ayni shu fransuzcha sozbekcha talaffuzga moslashtirib, koyorga aylandi.

Tilimizning lugminlash, leksik mequl yozbek tilining ozbek tilining ozlar yasash, u yoki bu sababga komoldan chiqqan qadimgi va eski turkiy solmish shevalardan sozining ozi yasaldi va adabiy tildan joy oldi, rayon sozi bilan almashtirildi, ammo leksik mezbek tilidagituman somolga kiritildi, u faol lugz olmagan, turli sohalarga oid sozbekistonning bir hududida dehqonchilik, boshqasida chorvachilik, yana boshqasida baliqchilik rivojlangan, demakki, bu sohalarga oid xilma-xil sosha erlarda bor. Taomshunos olim Karim Mahmudov xotiralaridan birida shunday voqeani hikoya qilgan edi: Olim bir taomning tayyorlanish tartibini yozib, zukko sorsatadi. Undagi ikra sorgan yozuvchi: "Buning oqmi?" deb soi" desa bozning ichu tashini naqd kosimlikmi? " deydi achchiqlanib. "Bolsin", deb javob beradi olim izlangan boz bozni eshitadi, u erda uvulduruq deyilarkan. SHu tarzda bu soyorlarga huda-behuda aralashaverish, har bir chet soashlik bilan qarayverish, orinsiz chet solaverish til leksik mera, biror kishi vafot etsa, uning ismini tilga olish taqiqlanar ekan. Mani u muayyan malib, hayotdagi biron- bir narsa yoki tushunchani ifoda etadi.Masalan, Polat ismli kishi dunyodan koz taqiqqa uchraydi, yarniga shu maz tilga olib kiriladi. Demak, mazkur qabila tilining lugzgarib turadi. Tabiiyki, bir-ikki yilda mazkur qabilada 100 - 200 odam vafot etsa, ozidan shuncha soaroyib odat tilning barqarorligigagina putur etkazib qolmasdan, jamiyat hayotining uzluksizligini ham izdan chiqaradi va odeb taz boyligiga nihoyatda ehtiyotkorlik, hushyorlik, ziyraklik bilan munosabatda boyorlaridan tashqaridagi mundial (futbol musobaqasi),oliygoh (institut),ilmgoh(universitet),ozlarni qogi nazar, peshqadam davlatning tilidan boshqa tillarga u yoki bu zaruriyat bois sozga tillarga kirish uchun osonlikcha yolgan, bu tabiiy jarayon. Ayni fikrni isbotlab oq. Birgina dunyo tillarining deyarli barchasidagi algoritm sozi kifoya. Bugun ham shunday: Mersedes, Soni, Samsung kabi yuzlab muayyan bir tilning solgan. Mamlakatimizdagi jadal iqtisodiy islohotlar tufayli marketing, menejmeshp, menejer, broker, lizing, birja kabi allaqancha xorijiy sozbek adabiy tilining lugzlar yangi, ilgoyalar bilan birga kirib kelmoqda.

Oyorlari deganda, nutqda ayrim tovushlar, ularning qozlar, jumla(gap)larning ohangi (intonatsiyasi) va shu kabilarni tori talaffuz qilish qoidalari nazarda tutiladi.

Adabiy talaffuz mezning tovush jihatidan hamma tomonidan bir xil va tori aks ettirilishini, nutq oqimidagi ohangning aniq tayin etilishini tartibga soladi. Bu sogu mezbek adabiy talaffuzi meyorlarini belgilashda soshilmalarini tori aytish alohida oziga xos qonuniyatlari, shakllangan anynaydi. Masalan, kitob, hisob, maktab, yuzlab, obod, savod, marvarid kabi sozbek tilining deyarli barcha shevalarida uchraydi, shunga koyori hisoblanadi.

SHevalarda keng tarqalgani, tilimizning tovush tabiati va anst, artist, gsht, Toshkent kabi soz oxiridagi undoshlarning aytilmasligi (yoki jaranglining jarangsizlashishi) ham talaffuz mez shakllarining quyidagicha aytilishi ham melgan: ushta (uchta), bessom), ushmu (uchdi), ketti (ketdi), issiz (izsiz), tussiz (tuzsiz) kabi.

Darsliklarda tazaki nutkda bolgan, kelgan singari sopincha tushirib qoldirish ham adabiy orfoepiya normasiga aylanib qolgan. Opti, boyvor kabi sozaki nutkdagi talaffuzi ham shu hodisaga kiradi." Aytish mumkinki, bu holatlarning oyorlariga aylanib ulgurganiga ancha boatkor" nomli hikoyasi (1936 yil) da bolining adabiy talaffuzdagi bosa (ortasidagi shakldoshlikdan foydalanib, mazkur felsa shaklini adabiy talaffuz deb tushunadigan, hatto bopich)- ni ham boatkor tajang edi: tanaffus vaqtida zalga chiqqan edi, bir traktorist uni savodsizlikda aybladi... Santirganida yana tutaqib ketdi: "Hech borgan, sog Xizmatchisi savod maktabida o dedi sanzicha boilib, - "labingdan bolsa" emas, "bozi bilmaydi-yu, menga oxshagan savodsizlar "bomasa" deydi. Artist kulturniy odam lsa, bozbek tilining talaffuz meatlar, turli qozbek tilining oz yasalishi mez shu melmogyorlarga amal qilinmasdan yasalgan soat tarkibidan oshimchasi faol yasovchi qolib, tilimizdagi mavjud soyorlariga kolga koni feich, qirgrsatkich kabi. Bu qozga mutlaqo qozilar bu qoidani buzib, tomirgich sozbek tilida bunday sozi ot turkumiga oid boshimchaning maunlasha olmaydi, demakki, yangi soz" tilimiz lugzi ollab kozning yasalishi ham oz yasalishi mez sifatida tilimizda goh yozga qoni donishgoh (donish zi esa sifat, demak, oliygoh sozbek tili yasalish qonuniyatlariga ham, tojik tili qonuniyatlariga ham begonadir.