2. Rasmiy uslub matniga tanlanadigan leksik,grammatik, sintaktik birliklar haqida

Soyorlar haqida.

Oz tabiati, anz yasalishi meun bonosida yasalgan kunnoma, "jurnal" manosida yasalgan hujjatasrovxona kabi bir qancha sunatimizdan joy ololmadi. Tilning soyorlari juda ham mustahkam boektiv holatda buzish mahol. Bu orlik ish bermaydi.

Nutqning grammatik jihatdan toriligi nutq madaniyatida ayricha ogggyorlarga qatiy amal qilish orqali namoyon bozbek adabiy tilining grammatikasi, yaplab ilmiy tadqiqotlar, normativ grammatikalar, oyicha umumtaquv qoz aksini topgan. Ana shu asosda oz shakllari, qollanishi, soshilishi, soliq qoidalarning jami grammatik metirof etilgan.Tabiiyki, grammatik meyorlardan tarkib topadi. Sollanishini tartibga soluvchi qoidalar morfologik mezlarning birikish yoz birikmasi va gap tuzilishi bilan bogyorlar deb yuritiladi.

Taassufki, adabiy morfologik meyorlarning buzilishidagi eng keng tarqalgan holatlardan biri qaratqich va tushum kelishiklarini qorishtirishdir. Aslida bu kelishiklarni qoliq qoida kuchli melishi kerak edi, chunki tilimiz tabiatiga konoda ot turkumidagi solashga (daraxtning bargi, Onoda ot bilan felashga (kitobni oyor shevalar va ogsirida kuchsizlangan. Aytish mumkinki, hozirgi kunda ollanadi (daraxtni bargi, kitobni otgan asr boshlaridagi bosma manbalar tilini ornida shimchasini qotgan asrning 50-yillarida shevalarga suyangan holda shimchasi bilan ifodalanadigan qaratqich- tushum kelishigini mertaga tashlangan. Zahmatkash tilshunos A. Maladi, fikrni tori anglashga xalaqit beradi, stil ravonligini buzadi" degan haqli fikrni bildirgan. A.Hojievning kosha asr boshlarida ogzilar hatto tushum kelishigi ollashga ham uringanlar va buni ziyolilik belgisi tarzida taqdim etmoqchi bosha davr voqeligini chuqur orniga oning qorsatadi: Myshmunap volidaiy muhtaramalar! ...Tobakay oila dersiz, tobakay bola- chaqa dersiz. YOppasiga paranjining tashlab, artelga ishga borishning talab qilaman... Bola-chaqangizning boqib olishga iqtidori etadi, nodon erlaringizning jilovlab qoingiz lozim... Bolalaringizning etimxonalarga oladi. Bu kabi munozara-mulohazalar olgani uchun, tabiiy, u davrlarda qolib ketdi. Ammo har holda, sheva va ogrnida tushumkelishigi shaklini qoyorni kuchsizholatga tushirgan. SHuning uchun bu mezlovchi ongida barqarorlashtirish boshimcha bilan) va belgisiz (qollana oladi, ammo bunda ham tegishli mellanganda, konkretlik, tanolari (kitobning sahifasi, kitobni ollanganda esa umumiylik maqimoq; gap umuman kitob haqida) reallashadi. Masalan, qaratqich kelishigidagi sortasida boshqa solsa, qaratqich kelishigining, albatta, belgili qoyorlashgan. SHuning uchun kitob sahifasi, maktab oaygan, azlari kiritilsa, kitob sarglochi oyorning buzilishiga olib keladi. Birikma grammatik tori boaygan sahsfasi, maktabning akuvchisi deyish shart. SHunga qaramasdan, ayrim kishilar nutqida bayorning buzilishi kuzatiladi.

Kozga tashlanadi. Mana bu jumlani konaviyat va mayicha direktor orinbosari yoki direktorning orinbosari deyish tori emas, chunki oz shaklidagi -i egalik qopshmcha kollejning sorinbosari yoki kollej direktorining ogladi. Agar ozidan oldin yana boshqa sifatlovchi qolsa, yuqoridagi mellanadi, yanaviyat va mayicha oyicha oglishi uchun quyidagicha tahrir etilishi lozim:Unda (muloqotda) viloyatdagi kasb-hunar kollejlari direktorlariningmarifat masalalari borinbosarlari ishtirok etishdi.

Har bir kelishikning qoliq aniq adabiy meno va vazifa uchun xizmat qiladi, lekin bu melaroq nutqda bir kelishikning ollash holatlari uchraydi. Masalan, Samarqand, Buxoro, SHahrisabz kabi shevalar vakillari nutqida ornida jogqimoq, dalaga ishlamok, poezdga kelmok kabi holatlar menosi bilan bog uzumdan emoq. Tushum kelishigi qollanganda esa "uzumning bir qismini emoq" marinda chiqish kelishigini emas, tushum kelishigini qozni talab qiladi.

Fellanishida ham koyorlarning buzilishini kolning analitik shakllari (etakchi femakchi fezga tashlanadi. Yirik filolog A.Rustamov bunday holatlarga quyidagicha aniqlik kiritadi: "Bu shimchasini ishlatishdagi ayb uni keraksiz omol qilishdan iborat. Boshlamok, kelmok, kabi femakchi boshimchasi asosiy feshilib, kolga, jumladan, boshlamok yoki kelmoq feshilmaydi. Binobarin, men eshitgan va boshqalar ham yana eshitishi yoki olgan quyidagi gaplardagi shimchasi til nuqtai nazaridan ortiqchadir. 1. Hayot ildizi ekila boshlandi. 2. CHozlashtira boshlandi. 3. Qovoq urugllanib kelingan. 4. Paxta terila boshlandi. Torisi Hayot ildizi ekila boshlandi emas, ekila botladi bollar ozlashtirila boshladi deyiladi. Qovok, urugllanib kelingan emas, koz turkumlarining barchasidagi grammatik kategoriyalarning adabiy tilda qoplab morfologik mezlarning birikishi, sozlar, tabiiyki, material vazifasini bajaradi. SHuning uchun ham sintaktik meyorlarga ham suyanadi.

Sintaktik metilganidek, ega bilan kesimning shaxs-sonda moslashishi, asosan, kuchli mezi xususiy oladi. Masalan, ega va kesimning 3- shaxs koraylik. Ega- kesim bilan 3-shaxsda koni ega shaxsni bildiradigan solganda, kesim koquvchilar maktabga keldilar //Oz kelganda, kesim, asosan, birlikda qollashlar bundan mustasno). SHunga qaramasdan, ega jonsiz predmet yoki tushunchani bildiradigan solganda ham, aytaylik,ruschadagi togrish mumkin.

Mantiqiy koplikning farqiga bormaslik ham sintaktik meplikda (koplikda deb tasavvur qilgan. Aslida bu soplikni bildiradi, yaggpaytirgan boyoriga koz faqat birlik sonda qonta kitob, yigirma nafar olar koshimchasini qozaki nutqda ana shunday notori qop uchramokda. 'Masalan: Hozir viloyatimizdagi 80 ta kasb-hunar kollejlarida 55 mingdan ziyodolim olyapti.

Miqdor ifodalovchi sollashda keng tarqalgan yana bir nuqson shuki, taxminiy mikdorni umumlashtiruvchi "...dan ortik", "...ga yaqin" shaklidagi konstruksiyalar tarkibidagi sonlar kogndan, yigirmadan..., yuzdan..., mingdan ortiq yoki olom, chunki yaxlitlash, umumlashtirish anik, kon uchdan ortiq, ottiz oltiga yaqin kabi ifodalar mantiq u yokda tursin, hatto grammatikaning ham kulgisini qistatishi tabiiy. Axir, "...dan ortiq", "...ga yaqin" boyor muayyan yaxlit bir mikdor boqqiz, on toya qolmaydimi? Bu kabi nuqsonlar nutq tuzuvchining aqliy tanballigi bilan bogxshaydi.

Sintaktik me struktur sxemalarini yaxshi tasavvur qilmaslik sababli ham voqe boulomov yozganidek, gapning umumlashgan namunasi, maketi uning struktura sxemasini tashkil etadi. Bu sxema gapning formal-grammatik tomoni bolgan minimum komponentlardan tashkil topadi: ega+kesim: Bola yugurdi; ega+ kesim+bogladi. Gap sintaktik tugallangan konstruksiya boKlasterzaki va yozma) xususiyatlari

1.Tau normasi

2.Ifodaliligi 15.Grammatik norma

3.Sofligi 16.Leksik norma

4.Boyligi 17.Talaffuz normasi

5.Maqsadga muvofiqligi 18.Sintaktik norma

6.Aniqligi 19.Imloviy(yozuv) normasi

7.Oz urgu

10.YOrqinligi 23.Ega tkirligi 24.Kelishik normasi

12.Toriligi 25.Oshimcha mosligi

13.Adabiy til normalari

26.Ikkinchi darajali bolanish qonuniyatlari

Nazorat savollari:

1. Tilning ogrinadi?

2. Vazifaviy uslublar qanday turlarga bolingan?

4. Rasmiy ish uslubining orinadi?
http://fayllar.org