2-uyğur folkloru

Atuş və Kağılık bölgələrində cənazə ağıçıların söylədiyi ağılarla yola salınır. Haza koşakları bəzi bölgələrdə ölümün birinci günündən qırxıncı gününə kimi davam etdirilir. Seldə boğulan bir qız üçün bu ağı söylənib:

Aminemu Aminem Aminem, Aminem

Seldə akkan Aminem. Selde akan Aminem.

Muradiqa yetelmey Murazını almadan

Layqa patkan Aminem. Palçığa batan Aminem.
Bəzi koşaklar Çin zülmünü dilə gətirir. Hoten bölgəsində Seliməm adlı qızın üzləşdiyi ədalətsizcəsinə ölüm və ona söylənən ağı bu zülmü dilə gətirir.
Kara kigiz cinaza Qara örtük cinaza

Özi igiz cinaza Özü ulu cinaza

Körüvalay kizimni Qoyun görüm qızımı

Toxtap turqin bir haza Durun, gözləyin biraz.
Uzun-uzun kara çaç Uzun-uzun qara saç

Canqa patsa meylimu Torpaq olsa olarmı?

İsit kizim Selimem Eşit qızım Seliməm

Gordi yatsa meylimu? Gorda yatsa olarmı?
Tenşelmigen bu zaman Ədalətsiz bu zaman

Çörülmidi kep kaldi Dəyişmədi o qaldı

Ah hesrita, vah hesret Ax həsrət, vah həsrət

Başka çüşti min kismet. Başa gəldi min qismət (Öger, 2013:111-112).
Uyğur Türkləri cüməaxşamı günləri qəndillərdə və bayramlarda ölən­lərin ruhunu şad etmək üçün atəşə yağ atırlar ki, onun iyi yayılsın ocağın ulu yiyələrinin ruhunun xoşuna gəlsin. Onlar buna yağ purtiş, hud seliş deyir.

Türk dastanları Bozqır Mədəniyyətini yaradan ulu babalarımızın həyat mübarizələri ilə doludur. Uyğur ədəbiyyatında qurddan törəmə, göydən enmə, işıqdan yaranma motivləri çox sıx gözə dəyir. Tarixin müəyyən bir çağında yaranmış “Qutlu Dağ” əfsanəsində bir qayanın çinlilərə verilməsi nəticəsində qıtlıq olub və bu səbəblə onlar yurdlarını buraxıb köçüblər. Bununla da onlar Köç dastanını yaradıblar. Miflәr, xalqlarımızın minilliklərin arxasındakı dün­ya­ görüşünü öyrənmək baxımından olduqca dəyərli mәlumatları qoruyub saxlaya bilmişdir. Dini-mifoloj sistemin, inamların, qәdim dövrә aid dünyagö­rüş­ləri­nin bu günә gəlib çatmasında dastanların, əfsanələrin, nağılların və xalq şeir­inin xüsusi yeri var. Uyğur­ların toplayıb çap etdirdiyi miflərin əsksəriyyəti başqa Türk xalqlarından toplanmış miflərin oxşarı və ya variantlarıdır.

Uyğurlar Türk xalqları arasında ilk oturaq həyata keçənlərdən sayılır. Türk soyunun ən qədim abidələri hesab edilən “Törəyiş” və “Köç” dastanları uyğurların qədim inamlarını və təsəvvürlərini, bu etnosun yaranma tarixini poetik dillə ifadə edən mifik dastanlar sayılır. “Köç” dastanı, “Törəyiş”dәn son­ra­kı hadisələri özündə əks etdirir.

İşğalçılara qarşı müqavimət yalnız dastanların deyil, əfsanə, rəvayət və xalq mahnılarının da yaranmasına səbəb olub. Bu dastanlar arasında “Nazu­qum Dastanı” daha geniş yayılıb və dillər əzbəri olub. Dastanda Kaşqar xalqının 1826-ci ildə Çin zülmünə qarşı başlatdığı milli azadlıq hərəkatı və bu üsyanın zor gücünə yatırılmasından sonra baş verən hadisələr təsvir edilmişdir. Belə­liklə, Nazuqum uyğurların milli azadlıq mübarizəsinin və müs­təqillik uğrunda yeritdiyi savaşın simvoluna çevrilib (İnayet, 2013:13). Onun söylədiyi mahnı xalqın dilinin əzbəri olub.

Təvələr aqzi qalmaqta Dəvələrin ağzı dəvətikanında

Bir akam bar Qalmaqta Bir qardaşım var Kalmakda

Bu kafir Qalmaqnin kesdi Bu kafir Kalmakın qəsdi

Men Nozukni almaqta. Men Naziqi almaqda.

Teveler cayi taq başi Dəvələrin yeri dağ başı

Bulcarimiz yar başi Tapışacağımız yer yar başı

Şul bulcarqa yetkende Tapışacağımız yerə çatdıqda

Toktimaydur köz yaşi. Dayanmayacaq gözyaşı.

Taqdin tüşken törd atliq Dağdan enən dörd atlı

Törtlisi de boz atliq Dördü dә boz atlı

Törtilennin içide O dördünün içində

Menin dadam sumbatliq Benim atam heybətli (İnayet, 2013:17-18.
Nazuqum dastanı 1882-ci ilin may ayının ikinci günü Molla Bilal bin Molla Yusif Nazim adlı şəxs tərəfindən qeydə alınmışdır. Molla Yusif Nazim yaşlı şəxsləri evinə dəvət edərək onların söylədiklərini dinləyib və söyləndiyi şəkildə də dastanı qeydə almışdır. Bu dastan 1956-cı ildə Qazaxıstanda çap olunan “Uyğur ədəbiyyatı Oxuma Kitabı”nda yer tutmuşdur (İnayet, 2013:13).

1864-1871-ci illərdə Mançu istilasına və onun bölgələrdəki əlaltılarına qarşı bir neçə dəfə üsyan olub. Bu üs­yanlarda qəhrəmanlıq göstərən qadınlardan biri də Mayimxandır. Mançu hakimiyyətinə qarşı üsyanda göstərdiyi igidliyə görə xal­qın sevimlisinə çevrilən Mayimxanı həbs edə­rək darağacından asıblar. Ona həsr edilәn xalq mahnılarının birində deyilir:

Zindan tami igiz tam Zindan damı yüksək dam,

Unin içi gorıstan Onun içi gorustan (qəbristan).

Erkinlikke bel bağlap Azadlığa bel bağlayıb,

Şehit ölgen Mayimxan Şəhid olan Mayimxan (İnayet-Öger, 2009:1194).