2021 uyg‘ur tilidagi o‘simlik nomlarida arabizmlar gisarov F. M

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences 
 
VOLUME 1 | ISSUE 6 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 
284 
w
www.oriens.uz
July 
2021
 
 
Quyida arabcha so‘z va so‘z birikmalarida uyg‘ur tili fonetikasi, artikulyatsiyasi 
imkoniyatlaridan kelib chiqib paydo bo‘lgan o‘zgarishlarga ayrim misollar keltiriladi:
17. اخوخ Xo‘xa –Boshqa nomlari Shukoiy, Charcha, Avnan ka tap. 
Lot. Herba Cirsium helenioides, Ing. Japanese Thistle. (119-b). Izoh: Abu 
Rayhon Beruniyning saylanma asarlari to‘plami IVtomida X V X o‘zagidan 
yasalgan Xaux o‘simlik nomi mavjud (409-bet)Persiki deb tarjima qilingan 
(U.I.Karimov), lekin shaklan bir o‘zakdan yasalgan so‘zlarga o‘xshasada, biroq 
ma’nosi to‘g‘ri kelmaydi.
4.
ەنۇباب Babune- Boshqa nomlari: Govche shamiy, Babunej, Govche 
shamiy-murihiy; Lot. Herba Matricaria chamomilla, Ing. Matricaria Herb.(154-bet). 
5.
ەلىلەب Belile-Boshqa nomlari: Belilej, Belile, Behire, Lot. Fructus 
terminalia bellirica, Ing. Belleric Terminalia fruit.(173-b). 
Babune va Balile so‘zlarida arab yozuvidagi so‘zlarning oxirida muannaslik 
hamda bir donalik ma’nolarini anglatuvchi ta marbuta(atun) qo‘shimchasi qisqa (a) 
unlisiga aylantirib talaffuz etilishi uyg‘ur tili fonetikasi ta’sirida (e) qilib aytilgan. 
Yozuvda ham So‘zlarning oxirgi ta qo‘shimchasi yumshoq h-hoyi havvaz harfining 
to‘rtinchi, ya’ni so‘z oxiridagi ko‘rinishiga o‘zgargan.
15. 
ايىنۇمقوس Suqmuniya-Boshqa nomlari: Mehmude, Mehmude Suqmuniya, 
Lot. Resina Convolvulus scammonia, Ing. Scammonia.(205-b). Izoh: Bu o‘simlik 
nomi Beruniyda Saqamuniya (542/531-bet) deb keltirilgan, arabcha yozuvida ham 
Sin harfidan keyingi Vav harfi yo‘q. Rus tiliga Skammoniy deb tarjima qilingan.Bu 
nom o‘simlik nomining lotincha va inglizcha variantlari(Scammonia)dan rus tiliga 
o‘zlashganligi ko‘zga tashlanadi.
Uyg‘ur tabobati ensiklopediyasidagi Suqmuniya o‘simlik nomi va Beruniy 
asaridagi Saqamuniya atamasi bir giyohning nomi, biroq arabcha talaffuzi va 
uyg‘urcha talaffuzida farq bor. 
18. 
ناھيەر Reyhan ناھيەر Boshqa nomlari: Shah Supirem, Tilsi, Rayhan; Lot. 
Herba Ocimum basilicum, Ing. Basil Herb. (88-b). Abu Rayhon Beruniyning “Abu 
Rayhon” kunyasi mana shu o‘simlikni bolalik va yoshlik paytida yaxshi ko‘rganligi 
va qulog‘iga taqib yurganligi uchun berilgan degan ma’lumot ba’zi adabiyotlarda 
uchraydi.Beruniyda bu o‘simlik nomi Rayxon deyilgan va yorabcha yozuvida Hoyi 
Xuttiy ishlatilgan, uyg‘ur yozuvida esa Sirg‘aluvchi Xoyi Xuttiy uyg‘ur tilining 
fonetikasida yo‘qligi asosida Hoyi havvaz bilan almashtirilgan. Rayxon va Rayhan 
nomlari bir o‘simlik nomidir. Rus tiliga Bazilik deb o‘girilgan.Boshqa nomlari 
masaldasida ham Shoh Isparam (Beruniyda) uyg‘urchasi Shoh Supiram bo‘lib 

---