21-mа’ruza: Boshqa turdagi Noan’anaviy elektr stansiyalar

21-MА’RUZA: Boshqa turdagi Noan’anaviy elektr stansiyalar.
REJA:

1. 
   Energiyaning boshqa turlari: vodorod yoqilg‘isi; shahar chiqindilari.
   
2. 
   Energiyaning boshqa turlari: fotosintez; fotoelektrik o‘zgartiruvchilar.
   

1. 
   Energiyaning boshqa turlari: vodorod yoqilg‘isi; shahar chiqindilari.
   

Biz ko‘rib chiqqan tabiatdagi qaytalanuvchi energiya manbalaridan tashqari energiyaning boshqa turlari ham mavjud. Quyida hozirgi kunda insoniyat tomonidan foydalanish yo‘lga qo‘yilayotgan vodorod yoqilg‘isi va shahar chiqindilaridan energiya olishni qarab chiqamiz.
Vodorod yoqilg‘isi.
Ana’naviy-organik yoqilg‘i bozorida ozgina krizis boshlanishi bilan neft va gaz mahsulotlarining o‘rnini bosadigan boshqa energiya manbalaridan foydalanishga harakat qilinadi. Juda ko‘p olimlarning fikricha, zamonaviy energetikaning rivojlanishida uglevodorod yoqilg‘ilarinig o‘rniga tabiatda juda ko‘p tarqalgan ximik element- vodoroddan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Vodorod zahiralari planetamizda bitmas-tuganmasdir. Bundan tashqari bir xil og‘irlikda vodorod, benzinga qaraganda 3 marta ko‘proq issiqlik ajratadi hamda undan yoqilg‘i sifatida xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida foydalanish mumkin (transportda, sanoatda, maishiy xizmatda va boshqalarda).
Vodorod yoqilg‘isini qo‘llash, atrof-muhitni toza saqlashga sharoit yaratadi, chunki vodorod yoqilishi natijasida undan chiqindi sifatida distillangan suvning bug‘lari ajarlib chiqadi xolos.
Vodorodni tashish va saqlash juda qulaydir. Uzoq masofalarga uni quvurlar orqali uzatish mumkin. Vodorodni quvurlar orqali uzatish, elektroenergiyani ulkan elektr uzatish tarmoqlarida uzatishga nisbatan bir necha barobar arzonroqdir [29, 45].
Olimlar vodorod yoqilg‘isini sanoat asosida ishlab chiqishning ko‘pgina usullarini topishdi, asosan odatdagi suvdan. Uning juda katta miqdorini er kurrasida zahiralari juda katta bo‘lgan toshko‘mirdan olish mumkin. Vodrod yoqilg‘isini suvda, havoda, hattoki havosi siyraklashgan kosmik kengliklardan olish mumkinligi, bu yoqilg‘ini biznes olamidagi dovrug‘ini nihoyatda oshirib yubordi,chunki uni ishlab chiqarish uchun deyarli xarajatlar qilinmaydi, foyda to‘g‘ridan-to‘g‘ri havodan olinadi.
21-asr boshlarida dunyodagi katta biznes namoyondalari, vodorod energetikasiga qiziqish juda katta ekanligi to‘g‘risida ochiq-oydin gapira boshlashdi. AQSH. Xitoy, Evropa Ittifoqi mamlakatlari vodorod yoqilg‘itsi ishlab chiqarish uchun milliardlab dolllar mablag‘larni investitsiya qilishdi. Faqat birgina «FutureGen» vodorod elektrostansiya-sining loyihasi uchun AQSH hukumati 1,2 mlrd. dollar mablag‘ sarfladi, Xitoy davlati xuddi shunday elektrostansiya uchun bundan ham ko‘p mablag‘ sarfladi. Hozirgi kunda vodorod energetikasini rivojlantirish uchun Sharp, Sanyo, Hitachi, Toyota, Panasonic kompaniyalari juda katta mablag‘larni investitsiya qilmoqdalar.
Vodorod energiyasidan foydalanish mumkin bo‘lgan usullardan biri, bu imik elementni vodorod yoqilg‘isiga aylanishidir, ya’ni vodorod va kislorod aralashmasining siqilgan yoki gaz holatidagi ko‘rinishidir. Bu ko‘rinishdagi aralashmaning yonish issiqligi, benzin (tabiiy gaz) va havo aralashmasi issiqligidan yuqoriroqdir. Vodorod yoqilg‘isini ishlab chiqish va undan ommaviy tarzda foydalanish, hozircha uning tannarxi qimmatligi hamda uni tarqatish infrastrukturasini yo‘qligi sababli kechikmoqda. Vodorod yoqilg‘isini ishlab chiqarish, uni olish usuliga bog‘liqdir. Masalan, quyidagi moddalardan ishlab chiqarilgan 1 kg vodorod yoqilg‘isi narxi:

• 
  metan gazidan ishlab chiqarish - 2,5 doll./kilo;
  
• 
  suvdan elektroliz yo‘li bilan - 2.10 doll./kilo;
  
• 
  toshko‘mirga havosiz joyda yuqori temperaturada ishlov berish yo‘li bilan 1,5.2,0 doll./kilo.
  

Ma’lumki, vodorod yoqilg‘isi ishlab chiqarish texnologiyasining bu xilda rivojlanishi, uni ana’naviy
organik yoqilg‘ilar bilan konkurensiya qila olmasligini bildiradi. Ammo hozirgi texnologiyalar, zamonaviy texnologiyalar bilan almashtirilishi natijasida vodorod yoqilg‘isini ishlab chiqarish tannarxini pasayishiga olib kelmoqda, ana’naviy yoqig‘i turlari esa kundan-kunga qimmatlashib bormoqda.
Hozirgi kunda dunyodagi juda ko‘p engil avtomobil ishlab chiqaruvchi kompaniyalar vodorod yoqilg‘isi hamda gibrid (benzin+vodorod) yoqilg‘isida harakatga keladigan avtomobillarniishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ymoqda. Nemis olimlarinig hisobiga ko‘ra, 21-asrning o‘rtalarida vodorod yoqilg‘isi bilan ishlaydigan avtomobillar er yuzida 75 % ni tashkil qiladi, qolgan 25 % igina organik yoqilg‘ilardan foydalanadi [46].
Bu sohada AQShning Daimler va Honda, Xitoyning Shanghai hamda nemislarning VW kompaniyalari etakchi o‘rinlarni egallab kelishmoqda. Masalan, volorod yoqilg‘isi bilan ishlaydigan Honda FCX avtomobilini ko‘rib chiqaylik. To‘liq vodorod yoqilg‘isida ishlaydigan Honda FCX avtomobili, 160 km/soatgacha tezlikni oshira oladi va to‘ldirilgan yoqilg‘i baki bilan 500 km masofani o‘ta oladi. Uning yoqilg‘i bakiga 5 kg siqilgan vodorod yoqilg‘isi joylashadi. Hozirgi kunda 200 dona shunday avtomobillarga ega shaxslar bo‘lib, yana 50 mingdan ortiq avtomobilistlar shu kabi mashinalarga ega bo‘lish istagini bildirishgan. Havo temperaturasi 300 ga sovub ketganda ham uni birdan o‘t oldirish mumkin.

1. 
   rasm. Vodorod yoqilg‘isida ishlaydigan Honda FCX engil avtomobili va yoqilg‘i quyish stansiyasi (a) hamda Citaro avtobusi (b)
   

Honda FCX avtomobilini 3 dona elektrodvigatel harakatga keltiradi. Ulardan biri oldingi g‘ildiraklarni aylantirsa, qolgan 2 dona elektrodvi- gatel keyingi g‘ildiraklarga ulangan. Oldingi elektrodvigatelning quvvati 80 kVt/soat quvvatga ega bo‘lsa, keyingi g‘ildiraklarni harakatga keltiruvchi elektrodvigatellarninng quvvati 25 kVt/soatga teng (19.1-a-rasm).
Mercedes-Benz konsernining Mercedes Citaro loyihasi katta shaharlar uchun vodorod yoqilg‘isida ishlaydigan jamoat transportini ishlab chiqarish-dan iboratdir. Hozirgi kunda dunyoda bu kabi avtobuslardan 40 donasi ishlab turibdi. Avtobus elektrodvigatellarinig quvvati 250 kVt/soatga teng bo‘lib, 40 kishidan iborat yo‘lovchilar va ularning yuklari bilan 80 km/soat tezlikda harakat qiladi. Har 100 km masofaga 25 kg vodorod yoqilg‘isi sarflaydi. Avtobusning yoqilg‘i bakiga 42 kg vodorod yoqilg‘isi joylashadi va bu yoqilg‘i bilan avtobus 167 km masofani bosib o‘tadi (19.1 b-rasm).
Hozirgi kunda dunyo bo‘yicha 55.60 mln tonna vodorod ishlab chiqariladi. Vodorod asosan azotli o‘g‘itlar ishlab chiqarishda, past chastotali xom neftni motor yog‘iga aylantirishda qo‘llaniladi. Siqilgan vodoroddan juda past (minus) temperatura olishda hamda kriogen raketa dvigatellari uchun yoqilg‘i sifatida foydalaniladi. Vodorod yoqilg‘isidan ko‘proq foydalanish hamda undan benzin o‘rnida foydalanish to‘g‘risida doimiy ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda.
Shahar chiqindilari.
Shahar chiqindilaridan organik yoqilg‘i sifatida foydalanib, ana’naviy usulda issiqlik energiyasi yoki elektroenergiya ishlab chiqarish mumkin. Ammo shahar chiqindilarning hammasidan organik yoqilg‘i sifatida foydalanish maqsadga muvofiq emas. Uning yoqilg‘i sifatid yoqish mumkin bo‘lgan qismidangina organik yoqilg‘i sifatida foydalanish mumkin. Shuning uchun shahar chiqindilarining asosi bilan qisqacha tanishib o‘tamiz.
Ma’lumki katta kichik shaharlarining barchasida maishiy chiqindilar mavjud. Har yili butun dunyoda 2540⁹ (25 000 000 000) tonna chiqindilar hosil bo‘ladi. Atrof-muhitni tozaligi, shahardagi insonlarning sog‘ligi chiqindilarni o‘z
vaqtida yig‘ib utilizatsiya qilishga bog‘liqdir [19, 47].
Katta shaharlarda chiqindilarni qayta ishlash muhim ahamiyatga ega.Chiqindilarni qayta ishlash natijasida er yuzida kam qolgan juda ko‘p resurs va materiallar tejaladi. Masalan, Evropadagi firmalardan bin, chiqindilar tarkibidan oltin ajratib olishni yo‘lga qo‘ygan.

b)

a)

v)

g)

2. 
   
3. 
   
4. 
   . Chiqindilarni yig‘ish: a-mashinalardr; b-idishlarda; v-qayta ishlash uchun chiqindilar maydoniga yig‘ilgan kompyuterlar; g-qayta ishlash uchun yig‘ilgan yangi yil archalari.
   

Chiqindilarni qayta ishlash uchun ularni yig‘ish zaraur. Yig‘ish ishlari ham har xil amalga oshiriladi. Ba’zi joylarda chiqindilar aralashgan holda yig‘iladi, ba’zi joylarda esa chiqindi turiga qarab alohida alohida qilib yig‘iladi. Chiqindilarni yig‘ish, chiqindi yig‘ish mashinalarida yoki doimiy qo‘yilgan idishlarga yig‘iladi [48] (19.2 va 19.4-rasmlar).
Chiqindi turlarini quyidagilarga bo‘lish mumkin (19.3-rasm).

1. 
   Qog‘oz chiqindilari: qog‘oz; karton; gazetelar; gazlama.
   
2. 
   Shisha chiqindilari: shisha idishlari; shisha siniqlari.
   
3. 
   Metall chiqindilari: qora; rangli; qimmatbaho.
   
4. 
   Ximikatlar: kislotalar; ishqorlar; organik moddalar.
   
5. 
   Neft mahsulotlari: yog‘; bitum; asfalt.
   
6. 
   Elektronika: har xil buyumlar; platolar; akkumulyatorlar; simobli lampalar; simlar.
   
7. 
   Plastmassalar: PET (PETF)—Polietilentereftalat;
   

PVX— Polivinilxlorid; PP— Polipropilen; PEND— past bosimli polietilen;
PEVD— yuqori bosimli polietilen; PV— Polietilen mumi; PA— Poliamid;
AVS— Akrilonitrilbutadienstirol; PS— Polistirol; PK— Polikarbonat; PBT—Polibutilentereftalat.

8. 
   Rezina: g‘ildirak shinalari; rezinalar.
   
9. 
   Biologik chiqindilar: oziq-ovqat chiqindilari; yog‘lar; najaslar.
   
10. 
    Yog‘ochlar: shox-shabbalar; qirindi; barglar.
    
11. 
    Qurilish chiqindilari: gisht; beton; boshqalar.
    
12. 
    Oqava suvlar.
    

5. 
   rasm. Ajratilgan uy chiqindilari:
   

1-shisha idishlar; 2-yupqa plastik, 3-qalin plastik,4- karton; 5-aralash chiqindi; 6-temir bankalar;7-qog‘oz; 8- polistirol; 9-shisha; 10-batareykalar;11-metall,12- organik chiqindilar;13-«Tetrapak» o‘rama materiallari; 14-gazlama;15-tualet chiqindilari
Chiqindilarni boshqarish tizimi-bu chiqindilarni yig‘ish, tashish, qayta ishlash, ikkalamchi foydalanish yoki utilizatsiya qilish va barcha jarayon-ni nazorat qilishdan iboratdir. Chiqindilar inson faoliyatining mahsulidir.
Tabiatiga nisbatan organik chiqindilar(o‘simlik va oziq-ovqat hamda qog‘oz chiqindilari)ni biologik tarzda kompost qilish va chiritish mumkin. Biologik qayta tayyorlash natijasida olingan organik moddalar, qishloq xo‘jaligi va bog‘dorchilikda organik o‘g‘it sifatida ishlatilishi mumkin. Bundan tashqari chirish jarayonida hosil bo‘lgan gaz(mas., biogaz-metan)dan isitishda va elektroenergiya ishlab chiqarishda foydalanish mumkin. Qayta ishlanma chiqindilardan dvigatellarga yoqilg‘i sifatida foydalanish mumkin yoki ularni boshqa energiya turiga aylantirish mumkin.
Chiqindilarga yuqori temperaturada ishlov berish natijasida ulardan yoqig‘i manbasi sifatida foydalanib, undan ovqat pishirish, binolarni isitish, bug‘ qozonlarini ishlatib bug‘ va elektroenergiya olish mumkin.
Chiqindilarni boshqarishning asosiy usullaridan biri-chiqindilarni to‘planib qolishning olidni olishdir. Buning uchun birinchi galda, ikkinchi marta foydalanish usulini qo‘llash lozim. Masalan, ishdan chiqqan jihoz va asboblarni yana foydalanish uchun ta’mirlash, ko‘p marta foydalaniladigan buyumlar (oziq-ovqat mahsulotlarini olib yurish va saqlash uchun polietilen paketlar emas balki latta paketlar) tayyorlash, ko‘p marta foydalaniladigan buyumlar (bir marta foydalaniladigan oshxona jihozlariqoshiq, sanchiq, stakan va boshqalar)ni ishlatishni targ‘ib qilish, banka va paketlarni oziq-ovqat qoldiqlaridan tozalash va boshqalar.


19.4-rasm. Chiqindilarni to‘plash.

2. 
   Energiyaning boshqa turlari: fotosintez; fotoelektrik
   

o ‘zgartiruvchilar.
Biz ko‘rib chiqqan tabiatdagi qaytalanuvchi energiya manbalaridan tashqa-ri energiyaning boshqa turlari ham mavjud. Quyida hozirgi kunda insoniyat tomonidan foydalanish yo‘lga qo‘yilayotgan fotosintez orqali va fotoelektrik o‘zgartiruvchilardan energiya olishni qarab chiqamiz.
Fotosintez.
«Fotosintez» so‘zi grekcha bo‘lib «fotos» -yorug‘lik, «sintez» - birikma so‘zlaridan tashkil topib, karbonot angidrid - SO2 dan organik moddalarni hosil bo‘lish jarayonidir.
O‘simliklarda yuz beradigan fotosintez jarayoni Er yuzidagi barcha hayotning asosi hisoblanadi. Fotosintez jaryoni tufayli: o‘simliklar quyosh energiyasidan foydalanib, noorganik birikmalardan boshqa barcha tirik orga- nizmlarga ozuqa bo‘lib xizmat qiladigan organik birikmalarni ishlab chiqa-radi; er planetasini o‘rab turgan, biz

nafas oladigan havoning o‘zi ham, xuddi shuningdek dunyo energetikasi tomonidan ishlab chiqarilayotgan barcha energiya-bu qazilma yoqilg‘ilarning energiyasi, ya’ni qachonlardir er yuzasida yashagan o‘simliklarning fotosintez jarayoni mahsuloti tufayli hosil bo‘lgandir.

Dunyo o‘rmonlarining fotosintez natijasida beradigan umumiy issiq-lik energiyasi 40-50x1012 Vt ekvivalent energiyani tashkil qiladi. Bu energiya hozirgi vaqtda qazib olinayotgan neft va gaz energiyasidan 10 barobar ortiqdir [19, 49].
Fotosintez-quyosh yorug‘ligi energiyasidan foydalanib, noorganik birikmalardan organik birikmalarni hosil bo‘lish jarayonidir. Uning biologik ahamiyati shundaki, er yuzidagi tirik organizmlarni organik moddalar bilan ta’minlash va er atmosferasini kislorod bilan boyitishdan iboratdir. Fotosintez -murakkab ko‘p bosqichli jarayondir Fotosintez turlariga quyidagilar kiradi.

1. 
   Xlorofillsiz fotosintez
   
2. 
   Xlorofilli fotosintez:
   

• 
  anoksigenli;
  
• 
  oksigenli.
  

Fotosintez bosqichlari:

• 
  fotofizik;
  
• 
  fotoximik;
  
• 
  ximik.
  

Birinchi bosqichda yorug‘lik kvantlarini pigmentlar bilan yutish jarayoni sodir bo‘ladi, natijada ular qo‘zg‘oluvchi holatga o‘tib, energiyasini fototizimning boshqa molekulalariga uzatadi.
Ikkinchi bosqichda raksiya markazida elektronlarning bo‘linishi yuz beradi. Elektronlar, elektronlarni harakatga keltiruvchi zanjir bo‘ylab harakatlanadi.Ikkala bosqichdagi jarayonni, fotosintezning yorug‘likka bog‘liq bo‘lgan davri deyiladi.
Uchinchi bosqich, yorug‘lik qatnashmagan holda yuz beradi hamda yorug‘likka bog‘liq bo‘lgan vaqtda yig‘gan energiyasidan foydalangan holda, organik moddalarning bioximik sintezi reaksiyasini qamrab oladi.
Insoniyat va hayvonot dunyosi kislorod iste’mol qilib (20.6-rasm) o‘zidan karbonat angidrid ajratib chiqarsa, atmosferaga ajralib chiqqan karbonot angidrid -o‘simliklarning asosiy uglerod manbai hisoblanadi. Ammo o‘simliklar karbonot angidridni faqatgina yorug‘likda yutadi, yorug‘liksiz ular ham o‘zidan karbonot angidrid ajratadi. Masalan, xonada o‘sayotgan juda ko‘p uy gullari va o‘simliklari kechasi-qorong‘ulikda kislorod iste’mol qilishi sababli, shu xonada uxlagan kishining kislorod etishmasligi sababli boshi og‘riydi. O‘simliklarda fotosintez jarayoni xloroplastlarda amalga oshadi.

5. 
   rasm. Barg hujayralaridagi xloroguruhlar
   

Xloroguruhlar o‘simliklarning poya va meva-lari hujayralarida bo‘lishi mumkin, ammo fotosintezning asosiy organi, ushbu jarayon-ga anatomik moslashgan o‘simliklarni bargla- ridir (19.5-rasm).
Chunki hajmiga nisbatan yuzasi katta bo‘lgan barglar, fotosintez uchun yorug‘likning katta qismini qabul qiladi [50]
_a) b)


19.6-rasm.O‘simlik bargi (a) hamda er kurrasi bo‘ylab(suv osti va er yuzidagi o‘simliklarning) murakkab rangli fotosintezni taqsimlanishi (b)

Xlorofill ikki xil vazifani bajaradi: quyosh nurlarini yutib energiya-ga aylantirish va uni uzatish. Xloroguruhlardagi 90 % xlorofillar, yorug‘lik yig‘uvchilar kompleksi guruhiga kiradi. Ular antenna vazifasini bajarib, yig‘ilgan energiyani fototizimning reaksiya jarayoni o‘tuvchi markazga uzatadi.

Hozirgi kunda biomassa muhim energetik manba hisoblanadi, chunki dunyoda foydalanayotgan energiyaning 10 % biomassadan olinadi. Bundan keyin xam bu mamlakatlarda biomassa asosiy energiya manbasi bo‘lib qoladi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda o‘rmonlarni kesib yoqib undan energiya olishni ko‘paytirish tufayli juda ko‘p mamlakatlarda o‘rmonlarni kamayib ketishi yoki butunlay yo‘qolib ketish xavfi tug‘ilmoqda.
Fotoelektrik o‘zgartiruvchilar.
Fotoelektrik o‘zgartiruvchilar, quyoshning yorug‘lik energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beruvchi yarim o‘tkazgich asbobdir. Fotoelektrik o‘zgartiruvchilarning ishlash prinsipi-elektromognit nurlanishni (yorug‘lik energiyasini) elektr energiyasiga aylantirib beruvchi fotoeffekt hodisasiga asoslangan [19, 51].
Fotoeffektning quyidagi 3 asosiy turi mavjud.

1. 
   Tashqi fotoeffekt - nurlanish ta’siri ostida, katod metalli yuzasi-dan uni o‘rab turgan vakuumga elektronlar ajralib chiqadi.
   
2. 
   Ichki fotoeffekt - yorug‘lik ta’siri ostida, yarim o‘tkazgichlarning elektr o‘tkazuvchanligini o‘zgarishi.
   
3. 
   Har xil turdagi o‘tkazuvchanlikka ega bo‘lgan ikkita yarim o‘tkazgichlarning bekitilgan qatlami fotoeffekti.
   

Elektromagnit nurlanishi energiyasini elektroenergiyaga aylantirish- da, amaliy jihatdan asosan uchinchi fotoeffekt usulidan foydalaniladi va bu r-p ga o‘tish fotoeffekti deb ataladi. r-po‘tish fotoeffektida quyidagi jarayon yuz beradi. P yarim o‘tkazgichdaortiqcha erkin elektronlar,ryarim o‘tkazgichda esa, musbat tirqishlar mavjud. Ularning o‘zaro aloqasi natijasida elektronlarning diffuziyasi kuzatiladi. Diffuziyalanish, aloqa qilish tekisligida (bekitilgan qatlam) nisbiy va musbat zaryadlar konsentratsiyasi,zaryadlar diffuziyasini tenglashtiruvchi potensiallar farqini hosil bo‘lmaguncha davom etadi. Biroq o‘zaro aloqada hosil bo‘lgan potensiallar farqidan foydalanib bo‘lmaydi, chunki yopiq zanjirda u xuddi shunday teskari belgili potensiallar farqi bilan tenglashadi. Agar aloqa qilish tekisligiga yorug‘lik berib turilsa, unda ikkala yarim o‘tkazgichlarda qo‘shimcha juft elektron-tirqishlar hosil bo‘ladi. Ularning aloqa qilish farqi ta’sirida potensiallar farqi aralashib ketadi: elektronlar pyarim o‘tkazgichga o‘tib uni manfiy zaryadlaydi; tirqishlar esaryarim o‘tkazgichga o‘tib uni musbat zaryadlaydi. Aloqa qilish tekisligi doimiy ravishda yoritilib tursa, potensiallarning qo‘shimcha farqi, tashqi zanjirda doimiy elektr tokini hosil qiladi.
Aloqa qilish yuzasini yoritib turish imkoniyatini hosil qilish uchun, ryarim o‘tkazgich, juda yupqa, amaliy jihatdan shaffof pyarim o‘tkazgich bilan qoplanadi.Quyosh batareyalarini hosil qiluvchi quyosh elementlari yig‘indisi, xuddi shunday tayyorlanadi.
Hozirgi vaqtda butun dunyoda, yuqori samarali quyosh elementlarini (arzon va yuqori FIKli) yaratish maqsadida, har xil yarim o‘tkazgichlarni izlash va tekshirib ko‘rish ishlari olib borilmoqda. Bugungi kunda uch (va undan ortiq) komponentli yarim o‘tkazgichli birikmalar asosidagi yupqa plyonkali fotoelementlarning namunalari bor. Xuddi shuningdek, qimmatroq ammo yupqa plyonkali elementlarga qaraganda yanada samaraliroq monokristall kremnieli elementlardan foydalanish borasida ham muvaffaqiyatlar bor (olmosga o‘xshash strukturahi sintetik material). Kelajakda FIK 30 % dan ko‘proq bo‘lgan quyosh elementlarini yaratish imkoniyati tug‘ilmoqda (zamonaviy kremneyli fotoelementlarning FIK i 15 % dan oshmaydi).
Hozirgi vaqtda, fotoo‘zgartiruvchining narxini pasaytirish va uning umumiy samaradorligini oshirish maqsadida, quyosh nurlanishini yig‘uvchi har xil sistemalardan foydalanilmoqda. Bu holatda, polimer linzasi kichik maydon yuzasidagi quyosh nurlanishini yig‘uvchi, uncha qimmat bo‘lmagan qurilma sifatida xizmat qiladi. Bu esa o‘z navbatida, fotoelementning o‘lchamlarini kamaytrishga va shu hisobdan qimmatroq, yuqori samarali quyosh elementlaridan foydalanishga imkon beradi. Bu maqsadlarda nuqtali fokuslovchi Frenel linzasidan foydalanish, bir necha yuz marta tabiiy nurlanishdan ko‘proq quyosh nurlanishini yig‘ish, shu bilan bir qatorda fotoelementning asosiy chiqish ko‘rsatgichlari samaradorligini mos holda oshirish imkonini beradi.
Biroq quyosh nurlanishini yig‘ishdan foydalanish, yig‘uvchilarsiz fotoelektrik sistemalarga xos bo‘lmagan bir qator xususiyatlarga ega. Shuningdek, yig‘ilgan nurlanishni yutish davrida, quyosh elementlaridan samarali ravishda chetga olib chiqish zarur bo‘lgan katta miqdordagi issiqlik ajralib chiqadi. Bundan tashqari, fokuslashtirilgan nur dog‘i,element chegarasidan chiqib ketmasligi va elementni quyoshga nisbatan aniq joylashishini ta’minlashi lozim. Buni ta’minlash uchun quyoshning harakat holatini kuzatib turadigan maxsus tizim qo‘llash zarur.
Nur yig‘uvchilarni qo‘llash, quyosh batareyasining chiqishdagi energetik xarakteristikalarini oshishiga olib keladi, jumladan kechki soatlarda quvvat va elektroenergiya ishlab chiqarilishi (shuning o‘zi ham quyosh elektrostansiya-sining energosistemada ishlashida juda muhimdir), xuddi shuningdek qurilmaning nergoiqtisodiy ko‘rsatgichlarini ko‘taruvchi uning FIKidir.
Quyosh energiyasini fotoelektrik energiyaga aylantirish. Quyosh radiatsiyasining energiyasini doimiy elektronga aylantirish mumkin. Buning uchun yupqa kremniy plyonkalari va boshqa biror yarim o‘tkazgich materialdan foydalaniladi. Fotoelektrik energiyaga aylantirshining potensial qulayliklari: harakat qiluvchi qisimlarning yo‘qligi; ishlash muddati 100 yildan ortiqligi; ekspluatatsiya qilishning soddaligi, quyosh radiatsiyasidan samarali foydalanish mumkinligi. Ammo bu usulda energiya ishlab chiqarish an’anaviy energiya ishlab chiqarishdan 75 marta qimmat-roqdir. Shuning uchun hozirgi vaqtda arzonroq elektr energiyasi ishlab chiqaruvchi qurilmalar ustida ish olib borilmoqda. Masalan, kremniy o‘rniga arseniygeliy qo‘llanilmoqda.
Fotoelektr generator, quyosh batareyasi - yorug‘lik energiyasini elektr energiyaga aylantiruvchi qurilma. Fotoelementga yorug‘lik nurlari tushganda fotoelektr generatorda elektr toki hosilbo‘ladi. Eng samarali fotoelektr generatorining ishi, o‘tkazgich bilan yorug‘lik sezgir yarim o‘tkazgich (masalan, kremniy) yoki turli jinsli o‘tkazgichlar orasidagi chegarada uyg‘otiladigan elektryurituvchi kuch(EYUK)ga asoslanadi. Fotoelektr generator qalinligi 0,2 - 0,3 mm dan kichikbo‘lgan yarim o‘tkazgichli aloxida fotoelementlardan tekis - panel ko‘rinishida yig‘iladi. 1 m2 sirtli fotoelektr generatordan olinadigan quvvat 200 - 300 vt bo‘lib, FIK esa 10-20 % gachadir. Foto- elektrgeneratorda o‘ta yuqori zichlikdagi nurlanish energiyasidan bir necha kVt/sm2 gacha quvvat hosil qilish mumkin. Ixchamligi, uzoq muddat ishlashi, ishlatish qulayligi, o‘zidan zararli gazlar chiqarmasligi fotoelektrgene- ratorning afzalligi, qimmat turishi esa kamchiligidir. Fotoelektr generator kosmik uchish aparatlarida, avtomatik meteostansiyalar va boshqalarda ishlatiladi [52].
Fotoelement - yorug‘lik nurlanishini EYUK yoki elektr ishlashi foto-elektrik emissiya yokiichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan. Fotoelektrik emissiya asosida ishlaydigan fotoelektrik, vakkum hosil qilingan yoki gaz to‘ldirilgan shisha, yoxud kolba shishaga joylashgan 2 elektrod -katod va anodli elektrovakkum asbobidan iborat. Fotokatodga tushadigan yorug‘lik oqimi uning sirtida fotoelektron emissiya hosilqiladi. Fotoelektron emissiya zanjiri tutashtirilganda unda yorug‘lik oqimiga proporsianal fototok oqimi vujudga keladi. Fotokotodli surma - seziyli va kislarod - seziyli fotoelektron keng tarqalgan [53].
Fotoelektronlar odatda, nurlanish yoki yorug‘lik qabul qiluvchilar bo‘lib xizmat qiladi. Yarim o‘tkazgichli fotoelektronlardan quyosh batareya-lari, fotoelektrik generatorlari quyosh energiyasidan to‘g‘ridan - to‘g‘ri elektrenergiyasiga aylantirishda foydalaniladi [54].
Nazorat savollari:

1. 
   Energiyaning boshqa turlariga nimalar kiradi?
   
2. 
   Vodorod yoqilg‘isi qanday olinadi?
   
3. 
   Shahar chiqindilariga nimalar kiradi?
   
4. 
   Energiyaning boshqa turlarida qanday energiya olinadi?
   
5. 
   Fotosintez qanday jarayon?
   
6. 
   Fotoelektrik o‘zgartiruvchilarga nimalar kiradi?