21-ma’ruza: Sinxron generatorning turlari, sinxron mashinalarning tuzilishi ishlash prinsipi

I
f
=f(I
a
), 
aylanishning o’zgarmas chastotasida va 
sos
o’zgarmagan Yuklanmada ham. 
Rostlanma tavsif shuni ko’rsatdiki, yuklanma o’zgarishida qo’zg’atish tokini shunday 
o’zgartirish kerakki, generator chiqarmasidagi kuchlanish o’zgarmasdan qolishi lozim.(4.35-
rasm) 
Rostlanma tavsif agar uning tashqi tavsifi ma’lum bo’lsa qurilgan bo’lishi mumkin. 
Induktiv yuklanishda yuklanish oshishi bilan kuchlanish kamayadi (4.33-rasm) . Kuchlanish 
o’zgarmasdan qolishi uchun qo’zg’atish tokini oshirish kerak. Sig’imli yuklanishda mashina 
yakorida tokning oshishida generator chiqarmasida kuchlanish oshadi (4.33-rasm). U 
o’zgarishsiz qolishi uchun qo’zg’atish tokini kamaytirish kerak bo’ladi.(4.35-rasm) 
Tashqi tavsifdagi kabiuncha katta bo’lmagan yuklanishda rostlanma tavsifga to’g’ri 
mutanosibdir. Nominal nisbatga yaqin yuklanishda rostlanma tavsifning to’yinishida to’g’ri 
mutanosib bo’lmaydi.(4.35-rasm) 
Sinxron generatorning sig’imli yuklanishda ishlashida mashinadagi magnit maydoni 
yakordan o’tuvchi qo’zg’atish va reaktiv tokda hosil qilinadi. Sig’imli yuklanishda ishlovchi 
sinxron mashinadagi uncha katta bo’lmagan oraliqda o’zini-o’zi qo’zg’atish hosil bo’lishi 
mumkin, (
I
f
=0
) o’chirilgan qo’zg’atish cho’lg’amida generator chiqarmasi kuchlanish paydo 
bo’ladi. Bu holat sinxron mashinada o’zini o’zi qo’zg’atish deyiladi. O’zini o’zi qo’zg’atish yana 
ham mukammal 4.16 § da ko’rib chiqilgan. 
Sinxron mashinaning eng asosiy tavsifi qisqa tutashuv tavsifi hisoblanadi
 nominal aylanish 
chastotasida yakor chiqarmasidagi simmetrik qisqa tutashuvda I
k
=f(I
f
)
yakordagi tokning 
qo’zg’atish tokiga bog’liqligi.(4.36 rasm) bu bog’liqlik chiziqli bo’ladi. 
4.34-rasm.
U% ni 
aniqlash tavsifi 
4.35-rasm Sinxron 
generatorlarni naorat 
qilish. 
.
4.36-rasm. Qisqa 
tutashuv tavsifi. 

---

4.37-rasm. Qisqa tutashuvli tokning karraliligini aniqlash 
Shunday qilib generator to’yinmagan(yakor reaksiyasida magnitsiz-lantirishda ishlashida). 
Qisqa tutashuvda tokning induktiv xususiyati yakor cho’lg’amining induktiv qarshiligi bilan 
aniqlanadi, u cho’lg’amning aktiv qarshiligi sezilarli darajada ko’p (nisbiy birlikda ) 
Qisqa tutashuv tokini quyidagicha belgilash mumkin
√ 
Qayerda E
o 
- EYUK bo’lsa, u qo’zg’atish tokiga mos keluvchi 
I
fo
salt yurish to’g’ri-langan tavsifi 
bo’yicha aniqlanadi. 
Foydali qarshilikka e’tibor qilmay, qisqa tutashuv tokini aniqlash mumkin 
Nisbiy birlikda qisqa tutashuv toki 
x
d
ga teskari proporsionaldir. Shunday qilib, salt yurish 
tavsifi bo’yicha va qisqa tutashuv tavsifida 
x
d
ni tajriba yo’li bilan aniqlash mumkin. 
Salt yurish kuchlanishida qisqa tutashuv tokining karraliligi muhim ahamiyatga ega, 
nominalga teng (4.37-rasm) 
Qo’zg’atishning nominal tokida va qisqa tutashuv toki 
I
,nom
ga teng. 
Nominal tokka qisqa tutashuv tokini munosabati qo’zg’atish toki nisbiy birligida 
I
io, 
qaysiki 
E
0
=U
nom
qisqa tutashuv nisbati (QTN) deb aytiladi va ayonqutbli to’yinmagan
mashinalar uchun 
Agar QTN salt yurishning to’yingan tavsifi bo’yicha aniqlansa, unda 
bo’ladi. 
Qisqa tutashuv nisbati 
x
d 
kabixuddi shunday va sinxron mashina o’ta yuklanish 
qobiliyatini belgilaydi. QTN qancha ko’p bo’lsa chegaraviy yuklanish shuncha ko’p bo’ladi; 
QTN ko’p bo’lsa, tor tirqish shuncha kam bo’ladi, ya’ni o’sha kuchlanishda magnit maydonida 
energiyaning konsentratsiyasi kam bo’ladi. Bunday mashinalar uchun juda ko’p materiallar 
sarflanadi, bu uning narxini ham oshishiga olib keladi. QTN trubogeneratorida QTN= 0,4
1,0, 
gidrogeneratorda esa 0,8-1,8 bo’ladi. 
Yuklanishli tavsif – qo’zg’atish tokidan yakordagi o’zgarmas tokda generatorga bog’liq 
bo’lgan kuchlanish 
U=f(i
f
)
, yuklanish c
os
va aylanish chastotasi (4.38-rasm) yakordagi tok 
kuchlanishi o’zgarishida yuklanish qarshiligini rostlash yo’li bilan o’zgarishsiz ushlash. 

---

Yuklanishli tavsif faqatgina induktiv yuklanishda olib tashlandi. Shuning uchun ham bog’liqlikni 
U=f(i
f
)
induksion yuklanish tavsifida sos
=const deb aytiladi. 
Induksion yuklanishli tavsif yordamchi tavsif hisoblanib, induktiv sochilish qarshiligini 
aniqlash uchun foydalaniladi. Buning uchun salt yurish tavsifi va
tajriba usuli bilan olingan induksion yuklanish tavsifizarur bo’ladi (4.39-rasm). Ana shu 
tavsiflarga ega bo’la turib, AVS reaktiv uchburchakni qurish mumkin. 
4.38 -rasm. Yuklanish tavsifi 
4.39 -rasm. Reaktiv uchburchakning tuzilishi. 
AVS uchburchak AV katet yakorning sochilish qarshiligi kuchlanishini tushishiga teng 
I
a
x
a
, gorizontal katet VS esa yuklamali tavsif va salt yurish tavsifi tizilishida qo’zg’atish toki 
masshtabida yakor reaksiyasi MYUK ga teng (4.39-rasm) . 
Reaktiv uchburchak shuni ko’rsatadiki, yuklamali tavsif oqibatida sochilma induktiv 
qarshilikda kuchlanishini kamayishida x
a (
AV katet) va yakor reaksiyasi magnitsizlantirishga 
ta’siri ( VS kateti). 
Agar reaktiv uchburchakning katetlari ma’lum bo’lsa, unda salt yurish tavsifi bo’yicha 
yuklamali tavsifni, o’zini o’ziga reaktiv uchburchakni parallel ravishda surgan holdaqurish 
mumkin (uchburchak A
1
V
1
S
1
). Agar tajriba yo’li bilan olish imkoni bo’lsa, x
a
yakor 
bo’ylama reaksiyasini bilgan holda (tokni qo’zg’atish masshtabida VS kateti). Reaktiv 
uchburchakni katetga yaqinlashuvi to’g’rilangan bo’yicha aniqlanadi, bu 4.39-rasmda 
ko’rsatilgan. 
Ko’rib chiqilgan tavsiflar mashinaning asosiy elektrmagnitli ko’rsatkichlari haqida fikr 
yuritish imkonini beradi.Biroq FIK va issiqlik maydonlarini bu bilan muhokama qilish mumkin 
emas. Sinxron mashinalardagi isroflarni aniqlash sinxron mashinalar rotori cho’lg’amida 
o’zgarmas tok o’tishini hisobga olgan holdaasinxron mashinalardagi kabi aniqlanadi. 
Qo’shimcha isroflarga rotordagi yuzaki yo’qotishga tegishli. Misning asosiy yo’qotishi o’z 
ichiga yakor cho’lg’amidagi va qo’zg’atish cho’lg’amidagi isrofni oladi.
Qo’g’otish cho’lg’amidagi isrofni qo’zg’atuvchidagi isroflarni hisobga olgan holda 
hisoblashadi: 
bu yerda
sh-
cho’tkali kontaktda o’tkinchi kuchlanishni tushishi (
sh
-1V).Agar qo’zg’atish 
kontakt siz bo’lsa bunda tarkibiy isroflar bo’lmaydi; qo’zg’atuv-chining
f
-FIK (
f
=0,8
). 
Qo’zg’atish cho’lg’ami qarshiligi bu (1.118) formula bo’yicha tokni hisobsiz siqib 
chiqarishni belgilab beradi va 75 
0
C mo’ljallangan haroratga olib keladi. 

---

Turli xildagi sinxron mashinalar uchun mo’ljallangan mexanik va qo’shimcha o’ziga 
xosligi sinxron mashinalarni loyihalashtirish kursida ko’rib chiqiladi (8). 
Generatorning foydali ta’siri koeffitsienti 
∑
∑
∑
Bu yerda: P
e
- yakor cho’lg’amidagi elektrdagi isroflar; P
f
- qo’zg’atish cho’lg’amidagi elektr 
isroflari; P
st
- po’latdagi isroflar; P
mex
-mexanik isroflar; P
pov
-yuzaki isroflar; P
dob
- qo’shimcha 
isroflar. 
(
= f(P
nom
) 1.91 rasmda o’xshash tavsif ko’rsatilgan. FIK yirik sinxron mashinalarda 98-99 
foizga etadi.