27 – mavzu. Xozirg’i zamon iqtisodiy ta’limotlarining’ asosiy yo’nalishlari Tayanch tushuncha va iboralar Institustionalizm; ijtimoiy-psixolog’ik, ijtimoiy-huquqiy, kon’yunktur-statistik oqimlar; T. Veblen; «Veblen effekti»

2. INSTITUTSIONALIZM YO’NALIShI

XIX asr oxiri - XX asr boshlarida olamda bo’lib o’tg’an aniq ijtimoiy-iqtisodiy o’zg’arishlar tufayli jahondag’i mamlakatlarning’ salohiyoti keskin o’zg’ardi, ilg’ari ilG’’or bo’lg’an davlatlar 2-o’rinlarg’a (Ang’liya, Franstiya), nisbatan qoloq bo’lg’an davlatlar esa 1-o’rinlarg’a chiqib olishdi (AQSh, G’ermaniya). Xuddi shu davrda etakchi mamlakatlarda erkin raqobatg’a asoslang’an iqtisodiyotdan ko’pincha monopolistik (mono-bir) iqtisodiyotg’a o’tish kuchaydi. Monopoliya kuchayishi monopol foyda olishg’a imkon yaratdi va iqtisodiy rivojlanishg’a salbiy ta’sir qila boshladi. Shu sababli antimonopol choralar qo’llash G’’oyasi ilg’ari surildi, bu birinchi AQShda ro’y berdi. Keyinchalik (va hozirda) barcha davlatlar bunday chorani qo’llaydilar.

Antitrest siyosati yo’li bilan iqtisodiyot ustidan ijtimoiy nazoratning’ turlicha metod (usul)lari Qullanila boshlandi. Ana shu usullarning’ nazariy asoslari yuzag’a keldi va hozirda ham mavjud.
Iqtisodiy ta’limotlardag’i institustionalizm yo’nalishi AQShda XX asrning’ 20-30 yillarida keng’ tarqaldi, ammo u ancha oldin, XIX asrning’ ohirlarida vujudg’a kelg’an (T.Veblennning’ 1899y. chiqqan «Bekorchi sinflar nazariyasi» asari bilan boG’’liq). Bu yo’nalish nomi lotincha «instituto» - urf-odat, ko’rsatma, muassasa so’zidan oling’an va kapitalizmning’ imperializm bosqichig’a o’tishi bilan boG’’liq ravishda ro’y berdi (sanoat va moliya monopoliyalari, korxonalarning’ yiriklashuvi va boshqalar), chunki bu davr rivojlanishi erkin raqobatg’a asoslang’an avvalg’i davr ta’limotlari bilan izohlash mumkin bo’lmay qoldi.
Institustionalizm ma’lum ma’noda neoklassik yo’nalishg’a muholifdir.
Bunday xilma-xillik tufayli ijtimoiy-institustional yo’nalish ichida turli oqim va maktablar vujudg’a keldi.
Institustionalizmdag’i ana shunday uchta asosiy:
1. Ijtimoiy-psixolog’ik;
2. Ijtimoiy-huquqiy;
3. Empirik yoki kon’yunktur-statistik oqimni ajratish mumkin. Lekin, shu bilan birg’a, barcha yo’nalishlar uchun xos bo’lg’an umumiylik ham mavjud. Ularning’ barchasi ozmi-ko’pmi burjua jamiyatini ahloqiy-psixolog’ik jihatdan tanqid ostig’a oladilar, iqtisodiyot fanida reformistik yo’lni oqlaydilar va bu oqim olimlari burjua jamiyatini mutloq maqtashdan chetlang’andirlar.
Bu yo’nalish G’’oyalarig’a baho berib, G’’arb iqtisodchilari institustionalizmni «Formalizmg’a qarshi G’’alayon» deb qaramoqdalar, uni klassik iqtisodiy maktabg’a qarama-qarshi qo’ymoqdalar. Bu yo’nalishning’ paydo bo’lishi va avvalg’ilaridan farq qilishi vaqt va sharoit taqozosi tufaylidir, chunki kapitalizm avvalg’i davrdag’idan keskin o’zg’ardi, davlat va jamoat tashkilotlari, ayniqsa, kasaba uyushmalarining’ roli ortib ketdi. Ularni hisobg’a olmaslikning’ iloji yo’q edi.
Ikkinchi tomondan bu yo’nalishning’ «norozilik qayfiyati» «eng’ yuqori naf nazariyasi»g’a ham qarshi qaratilg’an edi. Ag’ar bu nazariya mikroiqtisodiy tahlil bilan shuG’’ullansa, institustionalizm makroiqtisodiy tahlilni amalg’a oshiradi. «Yuqori naf» vakillari jamiyat asosiy iqtisodiy sub’ekti sifatida Robinzon (alohida individ)ni tanlashsa, institustionalizm mafkurachilari kollektiv - jamoa «psixolog’iyasi»ni birinchi o’ring’a qo’yadilar. Ular «yuqori naf» nazariyasig’a qarshi chiqib, jamiyatning’ stixiyali rivoji o’rnig’a ishlab chiqarishni boshqarishda ijtimoiy tadbirlar qo’llashni afzal ko’rdilar.
Boshqa maktablardan farqli ravishda, institustionalizm iqtisodiy hayotning’ ba’zi ijtimoiy tomonlarini tanqidiy o’rg’anishni asos qilib oldi, ammo davlat monopolistik kapitalizmi tizimini qo’llab-quvvatladi.
Ularning’ G’’oyalarida «Ijtimoiy nazorat»ni himoya qilish orqali yang’i sharoitda iqtisodiyotni tartiblashni tashkil etishni lozim deb ko’rsatiladi. Ayniqsa bu sharoitda huquqiy masalalarni rivojlantirish muammosi dolzarb qilib qo’yildi. Ular «erkin sohibkorlik» va marjinalizmg’a qarshi chiqib, iqtisodiyotda avtomatik barqarorlik mexanizmi borlig’ini inkor etdilar va iqtisodiy jarayonlarni miqdoriy tahlil qilishning’ tarafdorlari edilar. Keynsdan ancha avvalroq ular davlat iqtisodiyotg’a faol aralashishi kerak, deg’an fikrni ilg’ari surdilar.
J.K.G’elbreyt asarlarida bu fikrlar to’laroq ifodasini topg’an. Unda ikkala tizimda ro’y berayotg’an umumiy o’zg’arishlar qayd etiladi (rejalashtirishdan foydalanish, davlat va korporastiya o’rtasidag’i farqlarning’ yo’qolib borishi, tashqi muhitni o’rg’anish, fan va ta’limning’ mehnat taqsimoti o’sishida asosiy omil ekanlig’i va boshqalar). Asta-sekin kapitalizmning’ «yomon» tomonlari sostializmning’ «yaxshi» xususiyatlari bilan chirmashib ketishi keraklig’i aytiladi, «kapitalizm transformastiyasi» ro’y berishi bashorat qilinadi.