27-Maruza. I- va II- tur fazaviy oʹtishlar. Qattiq moddalarning issiqlikdan kengayishi. Reja

Issiqlikdan kuchlanish. Ayrim xollarda shunday bo’ladiki, qandaydir materialdan yasalgan sterjn yoki plastinkalar uchlari bilan shunday mahkamlangan bo’ladiki, uni kengaytirib ham, siqib ham bo’lmaydi. Bu xolda agar temperatura o’zgarsa, katta siqish kuchlanishi yoki kengayish kuchlanishi yuzaga keladi va u issiqlikdan kuchlanish deb ataladi. Bu kuchlanishlar kattaligini elastiklik moduli uchun berilgan munosabatni qo’llab xisoblanadi. Ichki kuchlanishni aniqlash uchun kengayish jarayoni ikki bosqichda bormoqda deymiz. Sterjen
(1)
ga muvofiq xolda ΔL ga kengayadi (yoki siqiladi) va shundan keyin uni dastlabki uzunligigacha siqish (yoki) cho’zish uchun kuch bilan ta`sir etish kerak. Bu kuchni
(2)
formula yordamida aniqlash mumkin, bu yerda ye- berilgan materialnig Yung moduli. Ichki kuchlanishni F/A aniqlash uchun bu ΔL uchun munosabatni (1) ga qo’yamiz va
(3)
ni topamiz.
Glosariy

Solids	Qattiq jism	Muvozanat xolati atrofida kichik tebranishlar qiladigan, shakli va atomlarining issiqlik harakati bilan xarakterlanuvchi moddaning agregat xolati
coefficient of volume expansion	Xajmiy kengayish koeffitsienti	xajmning nisbiy o’zgarishining temperaturaning o’zgarishiga nisbati bilan aniqlanadigan (doimiy bosimda) kattalik
coefficient of linear expansion	CHiziqiy kengayish koeffitsienti	uzunlikning e`tiborsiz o’zgarishini temperaturaga o’zgarishiga nisbati bilan aniqlanadi kattalik
thermal stresses	Issiqlikdan kuchlanish	Uchlari mahkamlangan materialni kengaytirib ham, siqib ham bo’lmaganda uning temperaturasi o’zgarishi tufayli yuzaga keladigan kengayish yoki siqish kuchlanishi
Suyuqlanish harorati	Qattiq holatdan suyuq holatga o’tish harorati	The temperature at which a solid starts to transform to the liquid state.
Phases or states	Faza yoki xolat	Moddaning uch xil agregat xolati
solid	Qattiq	Aniq shakl va xajmga ega modda
liquid	Suyuq	Xajmga ega, lekin shaklga ega bo’lmagan modda
gas	Gaz	SHaklga ham, xajmga ham ega bo’lmagan modda
plasma	Plazma	Juda yuqori temperaturalarda atomlar o’zlarining elektronlarining bir qismini yo’qotib, ionga aylanganida mavjud bo’ladigan faza
solidus	Solidus	Lotinchadan solidus –qattiq, zis ma`nosini bildirib, eritmaning to’liq kristallanishi yuz beruvchi yoki muvozanatli erish boshlanuvchi egri chiziq
Phase diagram	Fazaviy diagramma	Moddalarning turli xolatlarini taqqoslash uchun qulay bo’lgan RT-diagramma
Triple point	Uchlik nuqta	Uchta fazaning birgalikda muvozanat xolatida bo’lgan nuqtasi