101
a) tabiiy yo’qotish me’yorlaridan ortiq bo’lgan qimmatliklar kamomadi,
muayyan
aybdorlar
aniqlangan
hollarda qimmatliklarning
buzilishi va
o’g’irlanishidan ko’rilgan yo’qotishlarning:
- etkazib beruvchilarning aybi bilan:
D-t 4860 “ Dahvolar bo’yicha olinadigan hisobvaraqlar”
K-t
5910 “Kamomadlar va qimmatliklarga etkazilgan zarardan
yo’qotishlar”;
- korxonaning moddiy javobgar xodimi aybi bilan:
D-t 4730 “Moddiy zarani qoplash bo’yicha xodimlarning qarzlari”
K-t
5910 “Kamomadlar va qimmatliklarga etkazilgan zarardan
yo’qotishlar”;
b) tabiiy chiqib ketish me’yorlaridan ortiq bo’lgan qimmatliklar kamomadi,
buzilishlar va aniq aybdorlarning mavjud emasligi va sudlarning dahvolarni asosli
emasligi
oqibatida
rad
etishi hollarida
o’g’irlangan
qimatliklarning
yo’qotilishining:
D-t 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar”
K-t 5910 “Kamomadlar va qimmatliklarga etkazilgan zarardan
yo’qotishlar”;
Ilgari kamomadlar va yo’qotishlar hisobi 84 - “Qimmatliklarning
buzilishidan ko’rilgan kamomadlar va yo’qotishlar” hisobvarag’ida yuritilar edi.
Mol – mulkninginvestitsiya qilinishi chog’ida aniqlangan kamomadlar va
ortiqcha molk- mulkni buxgalteriya hisobida aks ettirish
va soliqqa tortish taritbi
inventarlash chog’ida aniqlangan mol- mulk kamomadi va ortiqcha chiqishining
buxgalteriya hisobi va uni soliqqa tortish tartibi to’g’risida Nizomga ( O’zR Adliya
vazirligi tomonidan 2004 yil 6 aprelda 1334 – sonli bilan ro’yxatdan o’tkazilgan)
muvofiq belgilanadi.
Mehnat kodeksi va yuqorida keltirilgan Nizomga ko’ra o’rtacha oylik ish
haqi miqdorida ko’p bo’lmagan etkazilgan zarar summasining aybdor xodim
hisobidan undirilishi ish beruvchining farmoyishi asosida amalga oshiriladi,
Farmoyish zarar aniqlangan kundan boshlab bir oydan kechiqtirmasdan berilishi
mumkin.
Agar xodimdan undirilishi lozim bo’lgan etkazilgan
zarar summasi uning
o’rtacha oylik ish haqi miqdoridan ortiq bo’lsa yoki zarar aniqlangan kundan
boshlab bir muddat nihoyasiga etgan bo’lsa undiruv sud tartibida amalga
oshiriladi.
Ish beruvchining mol- mulki o’g’irlanishi, kamomadi, qasddan yo’q qilinishi
yoki qasddan buzilishi hollarida , shuningdek qolgan holatlarda, zarar miqdori
mazkur hududda ishning vakolatli ( sud organlari ) tomonidan ko’rib
chiqilishi
kunidan amal qilgan bozor baholari bo’yicha hisob – kitob qilinadi.
Inventarlash chog’ida aniqlangan obhektlarning bozor bahosini belgilash
uchun quyidagi ma’lumotlardan foydalanish mumkin:
- tayyorlov tashkilotlarida va ularning rasmiy dilerlaridan , tovar xom ashyo
birjalaridan , ko’chmas mulk birjalaridan yozma shaklda olingan , bu kabi
mahsulotlarga oid narxlar to’g’risidagi ma’lumotlardan;
102
- kamomadni ( ortiqchaliklarni ) aniqlash sanasiga va tegishli obhektning
sotib olinishi sanasiga bo’lgan Markaziy bank kurslarining nisbati sifatida
aniqlanadigan hisob- kitob koeffitsentini qo’llash yo’li
bilan xarid qilish sanasiga
bo’lgan ( buni tasdiqlovchi hujjatlar majud bo’lgan hollarda ) EAV dagi aktivlar
qiymati to’g’risidagi ma’lumotlardan;
- tegishli davlat organlarida mavjud bo’lgan narxlar darajasi haqidagi
ma’lumotlardan;
- inventarlash o’tkazilishi davrida ommaviy axborot vositalarida va maxsus
adabiyotlarda chop etilgan narxlar darajasi haqidagi ma’lumotlardan;
- tegishli obhektlarning qiymati to’g’risidagi ekspert xulosalaridan .
Buxgalteriya hisobidan inventarlash chog’ida etishmayotgan asosiy vositalar
obhektlarini ( ofis kreslosini ) aniqlashning aks ettirilishini misol asosida ko’rib
chiqamiz. Bunda bizga mazkur obhektning bozor bahosini mahlum deb faraz
qilamiz, u eskirishni hisobga olganda 160 ming so’mni tashkil qiladi. Obhektning
g’olang’ich qiymati 150 ming so’m , hisoblangan amortizatsiya – 7,5 ming so’m.
Kamomad chiqib ketishlar hisobvaraqlari orqali quyidagi tarzda aks
ettiriladi:
- etishmayotgan asosiy vositalar obhekti boshlang’ich ( tiklash ) qiymatining
hisobdan chiqarilishi:
D-t 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi” - 150
K-t 0140 “Mebelg’ va ofis jihozlari” – 150
- etishmayotgan asosiy vositalar obhekti bo’yicha
hisoblab yozilgan
eskirishning hisobdan chiqarilishi:
D-t 0240 “Mebelg’ va ofis jihozlarining eskirishi” – 7,5
K-t 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi” – 7,5
- etishmayotgan asosiy vositalar obhekti qoldiq qiymatiga:
D-t 5910 “Kamomadlar va qimmatliklarga etkazilgan zarardan yo’qotishlar”
-142,5
K-t 9210 “Asosiy vositalarning chiqib – ketishi” – 142,5
Obhektning bozor bahosi ( undiriladigan summa ) etishmayotgan obhektning
qoldiq qiymatidan yuqori bo’lib chiqqanligi sababli Nizomga binoan daromadni
aks ettirish zarur:
D-t 4730 “Xodimlarning moddiy zaran qoplash bo’yicha qarzlari” – 160;
K-t 5910 “Kamomadlar va qimmatliklarga etkazilgan zarardan yo’qotishlar”
– 142,5
K-t 9390 “Boshqa operatsion daromadlar” – 17,5
Olingan daromad summasi umumbelgilangan tartibda soliqqa tortiladi.
Agar baholash natijasida obhektning bozor bahosi ( undirish summasi )
etishmayotgan obhektning qoldiq qiymatidan past bo’lib chiqsa - masalan 140
ming so’m , ko’rilgan zarar summasi buxgalteriya hisobida quyidagi tartibda aks
ettiriladi:
D-t 4730 “Xodimlarning moddiy zararni qoplash bo’yicha qarzlari” – 140
D-t 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar” – 2,5
K-t“Kamomadlar va qimmatliklarga etkazilgan zarardan yo’qotishlar” 142,5
103
Ko’rilgan zarar summasi umumbelgilangan tartibda daromad ( foyda )
solig’ini hisoblab chiqarish chog’ida soliqqa tortish bazasini oshiradi.
Ushbu asosiy vositalar obhektning 8510 “Mol – mulkni qayta baholash
bo’yicha tuzatishlar” hisobvarag’ida yig’ilgan qo’shimcha baholash summasi,
chiqib ketishdan olingan foydani ko’paytiradi( yoki zararni kamaytiradi ).
5910 – hisobvaraqdan mol-mulkning kamomadi va buzilishidan ko’rilgan
yo’qotishlarni qaerga kiritishda noaniqlik mavjud bo’lgan hollarda foydalanish
tavsiya qilinadi.
Agar kamomadning aniq aybdorlari aniqlanmagan yoki moddiy javobgar
shaxslardan undirish imkoniyati mavjud bo’lmasa,
etishmayotgan obhektning
hisobdan chiqarilishini 5910 – hisobvaraqni chetlab o’tgan holda, quyidagi tartibda
amalga oshirish mumkin:
- etishmayotgan asosiy vositalar obhekti boshlang’ich ( tiklash) qiymatini
hisobdan chiqarish:
D-t 9210 “Asosiy vositalarning chiqib – ketishi” -150
K-t 0140 “Mebelg’ va ofis jihozlari” – 150;
- etishmayotgan asosiy vositalar obhekti yuzasidan hisoblab yozilgan
eskirishning hisobdan chiqarilishi:
D-t 0240 “Mebelg’ va ofis jihozlarining eskirishi” – 7,5
K-t 9210 “Asosiy vositalarning chiqib – ketishi” -7,5;
- ko’rilgan zarar summasining aks ettirlishi:
D-t 9430 “Boshqa operatsion xarajatlar” –142,5
K-t 9210 “Asosiy vositalarning chiqib ketishi” -142,5
Dostları ilə paylaş: