№31
200 yil yanvar uchun
Asosiy (hujjatlarga ilova
va
yozuv
mazmuni)
Debeti
bo’yicha
Schyot krediti
bo’yicha
Summa
3 - sonli ish haqini
taqsimlash vedomosti
20 23 25 26 29
123500 16700
65600 30650
9010
Jami
70
245460
200 yil, 3 fevral
Ilova: 4 varaadan iborat.
Har bir memorial-order uchun doimiy raqam belgilanib, bir turdagi
muomalalar (kassa, hisob - kitob schyotlari, ish haqi va hokazo)ning xar bir turi
uchun bir oyda bitta order tuzish imkoniyat beradi.
Orderlarni ro’yxatga olish jurnalida - sintetik hisobning xronologik registri
ro’yxatga olinadi. Ro’yxatga olish jurnali memorial-orderlarni navbat bilan
raqamlash va ularni tikib qo’yilgan hujjatlar bilan birga-likda but saqlanishini
nazorat qilish hamda keyinchalik sintetik schyotning tizimli registrida xo’jalik
muomalalarining to’la - to’kis qamrab olingan-ligini tekshirish uchun
mo’ljallangan. Bu tekshirish oyning oxirida ro’yxatga olish jurnalining yakunlarini
sintetik schyotlar bo’yicha aylanma vedomost-da hisoblab chiqiladigan barcha
sintetik schyotlar bo’yicha alohida debetli va kreditli aylanma summalarining
yakunlari bilan solishtirib, tekshirish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Ro’yxatga olish vedomosti quyidagi ko’rinishga ega:
Ro’yxatga olish vedomosti
200 ___ yil yanvari uchun
Memorial-orderlarning
tartib raqami
Orderlar sanasi
Memorial-orderlar
bo’yicha summa
1 2 34
2 2
4
8 va hokazo
16700 2350-50
11750 197361
YAnvardagi jami
2056743
Memorial-orderlar ro’yxatga olingandan keyin muomalalarni Bosh daf-
targa yozish uchun ishlatiladi. Bosh daftar yoki nazorat vedomosti (pastroqqa
qaralsin) har bir schyotni xar bir korrespondentsiyalanuvchi schyot bo’yicha
aylanma summalarni yozish uchun ajratiladigan usgunlarga bo’lingan xolda, ya’ni
shaxmat tamoyili bo’yicha tuziladi.
Unda faqat joriy aylanmalar ro’yxatga olinadi va schyotlar bo’yicha salg’do
chiqarilmaydi. Bosh daftar asosida sintetik hisob schyotlari bo’yicha aylanma
117
vedomost tuziladi. Bunda Bosh daftarni tarkibiy tuzilishi shaxmatli aylanma
vedomostni tuzishni engillashtiradi, chunki shaxmatli vedomost bevosita har bir
schyotning yakunlari bilan to’ldiriladi.
Tahliliy zhisob bu erda «kopiruchyot»dagidek - kartochkalarda bevosita hujjat
ma’lumotlari asosida yuritiladi. Lekin kartochkadagi yozuvlar jurnallarga nusxa
ko’chirmasidan qilinadi. SHu bilan birga, tahliliy hisob-ning ayrim uchastkalarida
(materiallar, hisob - kitoblar va boshqalar hisobida) yuqorida eslatib o’tilgan
ihakllardan olingan tamoyshshar (nusxa ko’chirish, qisman terib taxlash tamoyillari)
qo’llaniladi.
Hisob registrlariga, ayniqsa sintetik haqiqiy jamg’aruvchi va guruhlovchi
vedomostlardan foydalanish ancha osonlashtiradi.
Bevosita memorial-orderlarga tikib qo’yilgan hujjatlardan olinadi. Tahliliy va
sintetik hisoblarning to’g’riligini tekshirish taxliliy schyotlar bo’yicha aylanma
vedomostlarning yakunlarini sintetik schyotlar bo’yicha aylanma vedomostlarning
tegishli summalari bilan solishtirib tekshirish yo’li orqali amalga oshirshgadi.
Hozirgi paytda hisobyai memorial - order shaklida yuritishda PEHMdan keng
miqyosda foydalansa bo’ladi.
Memorial - order shakli ba’zi afzalliklarga ega. Masalan, uning regis-trlari
o’zining tarkibiy tuzilishiga ko’ra oddiyroq bo’ladi. Ularning o’rtasidagi bog’lanish
osonlik bilan belgalanadi. Hisob yozuvlarining texnikasi uncha qiyin emas va tez
o’zlashtiriladi. SHu munosabat bilan bu shakl yuzaga kelgan birinchi yillarda u
hisobotchilikning ilgarigi (kitobli) shakllariga qaraganda jiddiy afzalliklarga ega
bo’lgan. Lekin u buxgalteriya texnikasining muhim muammolari bo’lgan tahliliy
hisobning sintetik hisobdan orqada holishi, hisobotni hisob registrlari ma’lumotlari
bo’yicha bevosita (qo’shimcha hisob - kitoblar va tanlab olishsiz) tuzish, yozuvlarini
yuritishning ishchi amallarini qisqartirish va hisob registrlarida xo’jalik
muomalalarini aks ettirishni tartibga solish (reglamentatsiya) kabi masalalarini echa
olmadi. Bu kamchiliklarning barchasi deyarli jurnal - order shaklida bartaraf
qilingan edi.
Memorial - order shaklining variantlaridan biri «Bosh jurnal» shak-lidir. U
kichiq va o’rta biznes korxonalari hamda byudjet muassasalari, turarjoylardan
foydalanish idoralari va boshqa tashkilotlarda keng tarq-algan.
«Bosh jurnal» shaklining memorial - order shaklqdan birgina farhi
shundaki, sintetik hisob registrining tarkibida bitta ochilgan varaqning betida ham
xronologik, ham tizimli (sistematik) yozuvlar birgaliqda olib boriladi. Bu registr,
odatda kitobda yuritiladi va bosh schyotlar daftari yoki Bosh jurnal deb nomlanadi.
Daftarning birinchi uch ustuni xo’jalik muomalalarini xronologik tar-tibda
yozish uchun mo’ljallangan. Ular ro’yxatga olish jurnalining tarkibiy tuzilishiga
o’xshab ketadi. Daftar varag’ining qolgan qismi barcha sintetik schyotlar bo’yicha
tizimli yozuvlar uchun ishlatiladi. Agar schyotlar soni ko’p bo’lib, ularni daftarning
bir necha betiga sig’dirib bo’lmasa, uvda qo’shimcha varahlar ko’zda tutiladi. Har
bir schyot uchun ikkita chiziqcha debetli va kre-ditli ustun ajratiladi.
Bosh jurnal birtsnchi qatorida barcha schetlar bo’yicha 1 yanvarga bo’lgan
qoddiqlarning yozuvi bilan ochiladi. Kredit bo’yicha holdiqlarning umumiy
yakuniga teng bo’lgan debetli qoldihlarning umumiy yakuni «Memorial orderlar
118
bo’yicha summa» ustuniga yozib qo’yiladi. Sungra bir oydagi barcha muomalalar
aks ettiriladi. Oyning oxirida barcha schyotlar bo’yicha bir oylik aylanma summalar
va kelgusi oyning birinchi kuniga qoldiqlar hisoblab chiqiladi. Bir joyda yig’ib
chiqilgan bunday ma’lumotlarning mavjudligi sintetik schyotlar bo’yicha aylanma
vedomostlarni tuzishdan ozod qiladi.
Sintetik hisobni tahliliy hisob bylan solishtirib tekshirish va ba-lansni
to’ldirish bevosita Bosh jurnal ma’lumotlari bo’yicha amalga oshirilishi mumkin.
Bu kitobga muomalalarni yozish, memorial-order shaklidagi kabi jamg’aruvchi yoki
guruhlovchi vedomostlarning ma’lumotlari bo’yicha yoki dastlabki hujjatlar
bo’yicha tuziladigan memorial-orderlar asosida amalga oshiriladi.
Bu shakldagi tahliliy hisob odatda daftarlarda yuritiladi. Sintetik hisobning
tahliliy hisob bilan solishtirib tekshirish aylanma vedomost-lar yordamida amalga
oshiriladi, hisobotni tuzish uchun esa ma’lumotlarni tanlab olish va qo’shimcha
hisob-kitob qilinadi. SHunday qilib, Bosh daftar shaklidagi hisob yuritish texnikasi
memorial-order shaklidan sintetik hisob registrining tuzilishitsan tashqari, hech
narsa bilan farq qilmaydi.
Hisobning bu shaklining asosiy afzalligi - xronologik hisob bilan ti-zimli
hisobning birgalikda olib boriladigan bosh schyotlari daftarining tarkibiy tuzilishidir.
Bu daftarda schyotlar bir varaqning betida joylashtirganligi tufayli juda yaqqol va
osonlik bilan kuzatiladi. Hisobli ro’yxatga olish texnikasi uncha katta malakani
talab qilmaydi. SHu afzalliklarning barchasi bu shaklning, ayniqsa, yuqori malakali
hisob xodimlariga ega bo’lmagan korxonalarda keng tarqalishiga olib keladi.
Lekin Bosh jurnal kitobi ba’zi kamchiliklarga ham egadir. Schyotlar ko’p
bo’lgan holda u axborotni qo’lda ishlash sharoitida beso’naqay va noqulay bo’lib
qoladi.
Qo’shimcha varaqlardan foydalanish muomalalarini qiyinlashtiradi va
summalarni tegishli bo’lmagan boshqa schyotlarga yozib qo’yishdan iborat bo’lgan
xatolarning ko’payishiga olib keladi. SHuning uchun Bosh jurnal daftarini yuritish
uchun mumkin bo’lgan schyotlarning soni 20 - 25 tadan oshmasligi lo-zim. Bosh
jurnal shakliga kelsak, memorial - order shaklida qadday kamchi-liklar bo’lsa, unga
ham shu kamchiliklar bo’lishi mumkin.
Jurnal-order shakli 20-asrning 40-yillarida yuzaga kelgan. O’sha yillarda hisob
fani va amaliyoti tomonidan yaratilgan barcha eng ilg’or bo’lgan narsa-lardan
foydalanilgan edi. Jurnal-order shakli bilan buxgalteriyaga kiritilgan o’zgarishlar
asosan hisobdagi ro’yxatta olish texnikasiga tegishli bo’lgan, lekin u bir vaqtning
o’zida hisob registrlariga hujjatli ma’lumotlarni tayyorlash tizimini ham
yaxshilashga olib keldi.
Jurnal-order shaklining asosida dastlabki hujjatlarning ma’lumotlarini
jamg’arish tamoyili yotadi. Bu tamoyilni hisob ishlarining ayrim uchastkalarida,
masalan, buxgalteriyali hujjatlashtirishda ba’zi bir sintetik schyotlar bo’yicha
yozuvlarni tayyorlashda qo’llash memorial-order shakli-da
ham
mavjud bo’lgan.
Lekin jurnal-order shaklida hisobni amalga oshirishda hisob ma’lumotlarini
jamg’arib borish asosiy tamoyil sifatida qabul qilingan.
Jurnal-order shaklida bir turdagi muomalalarni, ya’ni bitta sintetik schyotda
aks ettiryladigan jarayonlarni, hisobot davri mobaynidagi summalarini jamg’arish
119
imkoniyatini bera qolmay, shu bilan bir vaqtda ularni korrespondeytsiyalanuvchi
schyotlar bo’yicha guruxlash imkoniyatini ham yaratadi. Hisobo? davrining oxirida
har bir registrda barcha yozuvlarning yakun-lari korrespondentsiyalanuvchi schyotlar
bo’yicha hamda unda ro’yxatta olingan barcha muomalalar bo’yicha butunlay
hisoblab chiqiladi, so’ngra ulardan Bosh daftarga yozish uchun foydalaniladi.
Jurnal-order shaklida qo’llaniladigan asosiy registrlar jurnallardan iboratdir,
chunki hujjatlar ularda xronologik tartibda ro’yxatga olib boriladi. Jurnallarning
yakunlari esa korrespondentsiyalanadigan schyotlar bo’yicha guruhlangan sintetik
schyotlarning bir oylik aylanma summalari zhisoblanadi. Bu yakunlar mazkur
schyotning aylanma summalarini Bosh daftarda aks ettirish uchun tayyor
buxgalteriya yozuvlarini beradi, ya’ni orderlar vazifasini bajaradn. SHuning uchun
ushbu shaklning asosiy registrlari jurnal-orderlar, shaklning o’zi esa jurnal-order
shakli deb nomla-nadi.
Hisobning jurnal - order shaklida xo’jalik muomalalari to’g’risidagi
ma’lumotlar hujjatlardan jurnal - orderlarga yoki jamg’aruvchi va guruxlovchi
vedomostlarga o’tkaziladi. Ma’lumotlarni hujjatlardan bevosita jurnal - orderlarga
yozish, uncha ko’p bo’lmagan muomalalarni qayd etadigan schyotlardagina
(«Asosiy vositalar», «Kassa», «Hisob-kitob schyoti», «Ustav kapitali» va boshqalar)
amalga oshirilishi mumkin. Boshqa schyotlar bo’yicha esa ma’lumotlarni avval
jamg’arish yoki guruxlab olish lozim Bosh daftarda xar bir schyot bo’yicha
aylanmalar ko’rsatiladi va qoldiqlar chiqariladi; schyotning krediti bo’yicha
aylanmalar umumiy yakun bilan beriladi (chunki ular jurnal -orderlarda ochiq
beriladi), debeti bo’yicha esa korrespondentsiyalanuvchi schyotlar bo’yicha
beriladi (xar xil jurnallarga tarqatilib yuborilgan debetli aylanmaning
korrespondentsiyasini ko’rsatish uchun).
Bosh daftar, jurnal
- orderlar, jamgaruvchi va guruhlovchi
vedomostlarning ma’lumotlaridan buxgalteriya balansi va hisobotni tuzish
uchun foy-dalaniladi.
Jurnal - order shakli oldingi hisob shakllariga qaraganda, axborotni,
ayniqsa, qo’l bilan ishlash sharoitida hisobni yuritishning mehnat sig’imini
pasaytirishi bilan, albatta, afzalliklarga ega. SHuning uchun u faqat sanoatda
emas, balki boshqa tarmoqlarda ham keng qo’llanila boshlagan.
Jurnal - order shaklining asosiy registri hisoblangan jurnal-orderlar
(memorial - order shaklidaga bosh kitobdagidek) xo’jalik muomalalari ni
shaxmat tamoyilida aks ettirshpga asoslangan.
Jurnal - orderlar ikki yo’nalishda - debetli yoki kreditli belgi bo’yicha
tuzilishi mumkin. Kreditli belgi qulayroq deb qabul qilingan, chunki u tovar
- moddiy boyliklar va pul mablag’’laridan foydalanish ustidan nazoratni
amalga oshirishga xizmat qiladi, shuning uchun ham u jurnal - orderlarni
tuzishda qabul qilingan. Uning mohiyati shundan iboratki, har bir jurnal -
orderlarda mazkur sintetik schyotning (yoki bir turdagi schyotning) kreditli
aylanmasi ular bilan korrespondentsiyalanuvchi debetlan adigan schyotlar
bo’yicha aks ettiriladi.
Ko’pchilik jurnal - orderlarda ro’yxatga olinadigan muomalalar, ularni
korrespondentsiyalanadigan schyotlar bo’yicha aks ettirishdan tashqari,
120
xarajat moddalari va mazkur hisob obhektini tasvirlash uchun talab
qilinadigan iqtisodiy ko’rsatkichlarning xususiyatlaridan kelib chiqadigan
boshqa
belgilar bo’yicha ham guruxlanadi. SHunday tarzda moddiy boyliklar,
umumishlab chiqarish, mahmuriy va umumxo’jalik xarajatlarni, ishlab
chiqarish va boshqalarni hisobga olshp bo’yicha jurnal - orderlar (va ularning
yordamchi vedomostlari) yuritiladi.
Hisobning jurnal - order shakli (ko’pchilik schyotlar bo’yicha) sintetik
va tahlilii hisobni birga olib borshp, hisobot ko’rsatkichlarini bevosita hisob
registrlarining o’zidan olish, ish amallari sonini qisqartirish va xo’jalik
muomalalarini aks ettirishni ancha tartibga solish imkonini ta’minlaydi.
Sintetik va tahliliy hisobni birgalikda yuritish uchun chiziqli (lineyniy) yozuv
va summalarni tahliliy qismlar bo’yicha guruhlash usullaridan foydalaniladi.
CHiziqli yozuv sintetik va tahliliy hisobning birgalikda olib borili-shining eng
oddiy va yaqqol amalidir. Hisobning jurnal - order shaklida tegishli registrlar 6-
sonli jurnal - order va 16 -sonli vedomost ko’rinishida keltiriladi. Ikki hisob turini
birgalikda olib borish, shuningdek, xaridorlar, hisobdor shaxslar va boshqalar bilan
hisob - kitoblarni hisobga olishda ham qo’llaniladi. Sintetik va tahliliy hisob
summalarini tahli-liy qismlar bo’yicha guruhlash yo’li bilan birgalikda yuritish,
ayniqsa, har xil xarajatlarni aks ettirish uchun qulaydir.
Hisobot ko’rsatxsichlarini bevosita registrlaridan olishni jurnal - order shaklida
har xil yo’llar bilan amalga oshirish mumkin. Lekin ularning. barchasi hisobot
jadvallariga to’g’ridan - to’g’ri kiritiladigan summalar ko’rsatuvchi hisob
ma’lumotlarini bevosita registrlarning o’zida guruhlashni ta’minlashga asoslangandir.
Hisobning jurnal - order shakdida erntilgan ish amallari sonining
qisqartirilishi juda muhim ahamiyatga egadir. Bu srda, masalan, memorial - order
shaxslida ishl&tiladigan memorial-orderlar va ro’yxatga olish jurnali yo’q. Ko’pchilik
schyotlar bo’yicha sintetik hisob tahliliy hisob bilan birlashtirilgan. Bularning
barchasi hisob registrlarida qilinadigan yozuvlarni bartaraf qilshp va hisobni asosan
quyidagi uchta ish amallari: muomalalarni hujjatlarda qayd etish, hujjatlardan
ma’lumotlarni hisob registrlariga ko’chirish va hisob registrlarining yakuniy
ko’rsagkichlarini hisobotda umumlashtirish yordamida amalga oshirish imkonini
beradi.
Jurnal - order shaklidagi xo’jalik muomalalarini aks ettirishning tartibga
solinishini uning barcha registrlarida ko’rish mumkin. Masalan, 2 -sonli jurnal -
orderda hisob - kitob schyotidan pul xarajatlari to’g’risidagi barcha ma’lumotlar
qathiy muayyan ustunlarga yozib boriladi. YOzuvlarning yanada ham ko’proq
tartibga solinishi yuqorida eslatib o’tilgan 15 - sonli vedomost, 10 - sonli jurnal -
order (ishlab chiqarish xarajatlari) va boshqa registrlar yordamida erishiladi. Ularda
aks zttiriladigan har bir sum-ma nafaqat mag’lum bir ustungagina emas, balki tegishli
bo’lgan qatorga ham yozib boriladi. Ko’rib chiqilgan xususiyatlar jurnal - order
shaklini hisob-ning boshqa turlaridan keskin farq qiladigan, shubhasiz, afzalliklaridan
hisoblanadi. Lekin u kamchiliklardan xam xoli emas. Masalan, ayrim regi-strlarning
tuzilishi juda murakkab bo’lib, ularni to’ldirish jarayoni juda hiyin kechadi. Unda
121
hisobli ro’yxatga olish texnikasini o’zlashtirish ko’p harakatni talab qiladi, chunki
har bir jurnal - order tegishli hisobning obhekti xususiyatlariga moslashgan.
Dostları ilə paylaş: |