28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

Eslab qoling! 
Xozirgi kunda amalda buxgalteriya hisobining quyidagi shakllari qo’llanilmoqda: 

memorial-order; 

jurnal-order; 

hisobning qog’ozsiz shakli(avtomatlashtirilgan shakl). 

---

110 
hisobi shakllari rivojlanishiga qisqacha tavsifnoma berib utiladi. 
Memorial-order - bu esda saqlovchi daftar hisoblanib, xo’jalik 
operatsiyalarini sodir bo’lgan paytda buxgalteriya hisobi schyotlari ko’rsatmasi 
asosida to’ldiriladi. Bu daftarga yozish xo’jalik operatsiyalarini xujjatlashtirish 
bosqichi hisoblanadi. Buxgalteriya provodkalari shu daftarda aks ettirib boriladi. 
Lekin, hisobning bu shakli maonaviy tomondan va o’zining rasmiylashtirish 
talablari bo’yicha ancha eskirgandir.
Jurnal-xronologik registr hisoblanib, unda xo’jalik operatsiyalarini 
korespondentsiyalovchi schyotlar ko’rsatilgan holda rasmiylashtiriladi. Bunda 
jurnalni yozish uchun boshlang’ich xujjat rolini memorial bajaradi. 
Jurnal-order asosiy hisob shakllaridan bo’lib, memorial - orderga qaraganda 
ancha afzalliklarga ega. Misol uchun jurnal-orderdagi yozuvlar memorial orderga 
qaraganda anchagina qisqargan ko’rinishga ega. Bundan tashqari jurnal-orderlar 
aniq sintetik schyotlar bilan bog’liqoperatsiyalarni aks ettirish uchun moslangan. 
Masalan, “Kassa” schyotining kredit tomonidagi operatsiyalar summalari 1 sonli 
jurnal-orderda aks ettiriladi. 
Xozirgi kunda Respublikamizdagi juda ko’p korxonalar va boshqa xo’jalik 
suboektlari buxgalteriya hisobining avtomatlashgan shakli - qog’ozsiz shakliga 
o’tmoqdalar. Bu shaklning afzalligi shundaki, buxgalteriya hisobining 
boshlang’iya xujjatlari va boshqa xujjatlar hisoblash texnikasi yordamida ishlov 
berilmoqda. 
Buxgalteriya hisobining xozirgi shakllarini qo’llash vaqtiga etib kelgunga 
qadar, uning rivojlanish tarixi ham yo’q emas.
Kapitalni yig’iklashuvi va markazlashuvi operatsiyalar sonini o’sishiga va 
xo’jalik aloqalarini qiyinlashuviga sabab bo’lib, oqibat natijada takomillashgan 
buxgalteriya hisobi shakllaridan foydalanish zaruriyatini keltirib chiqaradi. 
Buxgalteriya hisobini “Frantsiya shakli” bir qancha vaqt qo’llanib kelingan. Bu 
“Fransuscha shakl” ni Matoe Dela Port 1685 yilda taoriflab berilgan . Bu shaklda 
umumiy jurnaldan kassa jurnali , sotilgan narsalar jurnali , olingan veksellar 
jurnali, berilgan veksellar jurnali va har xil operatsiyalar jurnali kabi jurnallar 
ajralib chiqarilgan. 
Bu davrga kelib (17-18 asrlar) buxgalteriya hisobining ratsional yangi shakli 
yana Italiyada vujudga keldi . Buxgalteriya hisobi “ YAngi Italiya shakli” ni 
F.Garatti 1688 yilda taoriflab bergan. 
Bu shaklni xarakterli tomoni, undagi hamma schyotlarning kollektiv va 
oddiy schyotlarga bo’linganligidir. Bosh daftar endi fakat sintetik schyot uchun 
xizmat 
qiladigan, 
analitik 
schyot 
uchun 
esa 
yordamchi 
daftarlardan 
foydalaniladigan bo’ldi. Daftarlarni yuritishning bunday usuli buxgalteriya 
hisobining operativligini taminlaydi. 
Buxgalteriya hisobi “yangi Italiya shakli” quydagi registirlardan : jurnal - 
xronologik hisobning asosiy daftari, bosh daftar - muntazam hisobning asosiy 
daftari va yordamchi daftarlaridan iboratdir. Har bir operatsiya ayrim moddasi 
bo’yicha jurnalga yozilgandan keyin, bosh daftar schyotlarga va tegishli yordamchi 
daftarlarga ko’chiriladi. 

---

111 
Bu daftarlardagi yozuvlarga muvofiq xar oyda sintetik va analitik schyotlar 
bo’yicha aylanma videmostlar oyda bir marta bir-biriga solishtirilib tekshiriladi . 
Sintktik schyotlar bo’yicha oborot qaydnoma aylanma balansini uzida 
mujssamlashtirgan bo’lib ,bu maolumotlar koldik balansini tuzishuchun ma’lumot 
olinaligan manba bo’lib xizmat qiladi . "yangi Italiya shakli" ning “Vinetsiya 
shakli“ nisbatan o’ziga xos hususiyatlar mana shulardan iborat. 
Frantsiyada "YAngi Italiya shakli" ning ancha soddalashtirilgan shakli 
yaratildi va u buxgalteriya hisobining “Amerika shakli “deb ataldi. Buxgalteriya 
hisobining "Amerika shakli" da xronologik va muntazam “bosh jurnal registirida 
birga olib boriladi. Bu shaklni E.Degronij 1797 yilda taorif berilgan. 
Buxgalteriya hisobining “shaxmat shakli” bosh jurnalni tuzish yo’li bilan 
oborot qaydnomani olishni ta’minotlaydi. Bu shaklni D. Rossi 1889 yilda
tariflab bergan. 20 asrning boshlariga kelib, buxgalteriya hisobining integral shakli 
vujudga keldi. Buxgalteriya hisobining “integral shakli” ni J. B. Dyumarshe 1914 
yilda ta’riflab bergan.