28-Mavzu. Jon Meynard Keyns ta’limoti va keynschilik Tayanch tushuncha va iboralar Keyns; davlatning’ iqtisodiyotg’a aralashuvi; «Umumiy nazariya »

2. KEYNS IQTISODIY TA’LIMOTINING’ XUSUSIYaTLARI
Kapitalizmning’ bosh illatlari bu ishsizlik va inqirozlardir, Keyns bularning’ sabablarini sohibkorlar psixolog’iyasidan topishg’a intiladi. Inqirozlar kapitalistning’ qayfiyatig’a qarab ro’y beradi, ya’ni optimizmdan pessimizmg’a o’tg’anda bo’ladi. Asosiy e’tibor «iste’molg’a moyillik» va «jamG’’arishg’a moyillik»ka qaratiladi.
Keynsning’ umumiy bandlik nazariyasi quyidag’ilarg’a asoslanadi: Ish bilan bandlik ortishi tufayli milliy daromad va, demak, iste’mol ortadi, ammo iste’mol daromadg’a nisbatan sekinroq ortadi, chunki daromad ortishi bilan «jamG’’arishg’a intilish» kuchayadi. Uning’cha, asosiy psixolog’ik qonun shundan iboratki, odamlar odatda daromadlar ortishi bilan iste’molni ham o’stiradi, ammo bu o’sish daromadlar darajasida bo’lmaydi. Oqibatda daromadlar o’sishi bilan jamG’’arish ortadi va iste’mol nisbati kamayib boradi. Oxirida esa «samarali talab» kamayadi, talab shunday yo’l bilan ishlab chiqarish hajmlarig’a va bandlik darajasig’a ta’sir etadi.
Iste’mol talabining’ etarlicha o’smaslig’i yang’i investistiyalarg’a harajatlarning’ oshuvi yo’li bilan qoplanishi, ya’ni ishlab chiqarish iste’molining’ ishlab chiqarish vositalarig’a qarab oshuvi yo’li bilan qoplanishi mumkin. Shu sababli investistiyalarning’ umumiy hajmi bandlik hajmini belg’ilashda hal qiluvchi rolni o’ynaydi. Keynsning’ fikri bo’yicha investistiyalar hajmi investistiyalarg’a bo’lg’an intilishg’a boG’’liq.
Keyns ochg’an «asosiy psixolog’ik qonun» uning’cha istalg’an jamiyat uchun qo’llanilishi mumkin va iste’mol talabining’ kamomadi asriy tendenstiyag’a eg’a hamda barcha uchun yag’ona iste’mol qonuni mavjuddir.
«Kapitalning’ eng’ yuqori samaradorlig’i», qo’shimcha kapital birlig’i tomonidan vujudg’a keltiriladig’an bo’lajak foydaning’ shu birlikka ketg’an ishlab chiqarish chiqimlarig’a nisbatidir. Keynsning’ fikricha daromad, foyda keltiradig’an narsalar kapital hisoblanadi (boshqa omillarda ham shunday).


3. KEYNSChILIK VA NEOKEYNSChILIK
J.M.Keyns G’’oyalari uning’ izdoshlari tomonidan .davom ettirildi va uch oqimg’a ajraldi, biz oqimlarni keynschilik deb ataymiz.
Keyns ta’limoti ayniqsa AQShda katta shuhrat qozondi. G’arvard universiteti professorlari E.Xansen (1887-1975), S.Harris, J.M.Klarklarning’ asarlarida bu G’’oyalar rivojlantirildi va dastlab yang’i keynschilik, keyinroq esa ortodoksal keynschilik deb ataldi. Keyns qoidalari asosan to’liq qabul qilindi, ammo masalan, Xansen tomonidan stag’nastiya nazariyasi bilan to’ldirildi.
Xansenning’ fikricha, kapitalizm qiyinchiliklari uning’ ichki qarama-qarshiliklaridan emas, balki «tashqi impulslar»ning’ susayg’anlig’i tufaylidir. Davlat harajatlarini o’stirish uchun soliqlarni oshirish taklif etiladi, ularning’ fikricha ish haqining’ 25-30 foizi emas, balki 60 foizini soliq sifatida olish, shuning’dek «me’yordag’i inflyastiya» ham taklif etiladi.
E.Xansen, J.M.Klark va boshqalar multiplikator konstepstiyasini to’ldirdilar. Multiplikatorlar ta’siri keying’i qator davrlarda ham bo’ladi, ya’ni uni uzluksiz jarayon deb qaradilar.
Yang’i keynschilar samarali talabdan ham yuqori keskin o’sishni tushuntirishg’a harakat qiladilar. Ular multiplikator prinstipini akselerastiya prinstipi bilan to’ldirdilar. Bu prinstipg’a ko’ra, aniq-tiniq sharoitlarda daromadlar o’sishi investistiyalar o’sishig’a olib kelishini ko’rsatuvchi koeffistent (multiplikator tushunchasig’a teskari). Multiplikator prinstipig’a ko’ra investistiyaning’ qanday ishlatilishi juda muhim ahamiyatg’a eg’a emas, u ish bilan bandlikni ta’minlab, daromadni oshirishi kerak. Yang’i keynschilar esa investistiyaning’ qanday ishlatilishig’a katta e’tibor berib, industrlashg’an investistiya tushunchasini kiritdilar. Akselerator investistiya o’sishining’ daromad o’sishig’a, ya’ni investistiyadan keying’i va undan olding’i daromadlarning’ farqlari nisbati bilan aniqlanadi.
Yang’i prinstipning’ mohiyati shundaki, ba’zi bir asbob-uskuna, mashina va mexanizmlar ishlab chiqarish uchun nisbatan o’zoq vaqt talab etiladi, shu muddatni ko’tish mazkur mashinalar ishlab chiqarishni keng’aytirishg’a psixolog’ik (ruhiy) ta’sir etadi, bu esa real talabdan ortiq bo’ladi va investistiyag’a talab ham ortadi.
Multiplikator va akselerator G’’oyalarig’a asoslanib iqtisodiyotning’ uzluksiz o’sish sxemasi ishlab chiqildi, uning’ asosida davlat kapital qo’yilmalari yotadi. Davlat byudjeti kapitalistik iqtisodiyotda tartibg’a solinadig’an bosh mexanizm hisoblanadi.
Soliqlar iqtisodiyot o’sg’anda oshadi va inqirozlar davrida kamayadi. Davlat to’lovlari esa aksincha, inqiroz davrida oshadi va o’sish davrida kamayadi. Shu yo’l bilan Xansenning’ fikricha samarali talab hajmi me’yorlashadi. Bunda xususiy kapital qo’yilmalarini tartibg’a solish va davlat harajatlarini sharoitg’a qarab o’zg’artirish cheg’aralari ham belg’ilanadi. O’sish davrida davlat harajatlarini cheklash, inqirozlar davrida uni oshirish va shu yo’l bilan xususiy harajatlarni kompensastiyalash taklif etiladi, harbiy iqtisod maqtaladi, uni kon’yunkturani me’yorlashning’ eng’ yaxshi vositasi deb qaraladi (AQShda harbiy harajatlar doim yuqori bo’lishig’a e’tibor bering’).