3- amaliy. Jismning hajmi va uni o‘lchash. Jismning massasi va uni o‘lchash. Vaqt oraliqlari va ulami o‘lchash. Boshlang‘ich matematiica kursida ko‘riladigan boshqa miqdorlar: baho, vaqt, tezlik, yo‘l

Masalalar:
1.Prizma asosi yuzi 25 ga, asosiga tushurilgan balandligi 10 ga teng bo’lsa , hajmi topilsin.
2.Prizma asosi kvadratdan iborat bo’lib, tomoni 4ga , asosiga tushirilgan balandligi 10ga teng. Hajmim topilsin.
3.Konusning asosi radiusi 5ga balandligi 4ga teng bo’lsa hajmi tipilsin.
4.Silindr o’q kesimi kvadratdan iborat bo’lib, uning yuzu 36 ga teng. Silindr hajmi topilsin.
5. Sferaning har qanday yo‘nalishdagi normal kesimi …
Hajmni o’rganish. Miqdor haqidagi tasavvurlarni rivojlantirishda hajm va
bilan
tavsiflanadigan
xossalari
bilan
tanishtirish
yordam
«Idishlarning sig’imi» va «litr» tushunchalarining kiritilishi narsalarning xossalari
haqida fazoviy tasavvurlarning rivojlanishiga yordam beradi.
«Litr» darsiga tayyorgarlik davrida bolalarda narsalarning hajmiy xossalari
haqidagi tasavvurlarning shakllanishiga yordam beradigan mashklarni kiritish
1 Qaysi shar (kub) katta.
2 Bolalar qumli maydonchada o’ynashmoqda. Qoliplardan figuralar
yasashmokda (qoliplarni ko’rsatadi). Qaysi qolipga ko’p qum sig’adi?
3 Choy va osh qoshiqlarda bir stakan qum o’lchab ol. Nega bir xil
miqdordagi qum turli sonlar bilan ifodalandi? O’lchovlar soni o’lchovning o’ziga
qanday bog’liq? va hokazo.
«Litr» mavzusi bo’yicha dars parchasini ko’rib chiqamiz.
O’qituvchi: «oldingi darslarda biz sochiluvchan narsalarni o’lchagan edik.
Shunday o’lchovlarning o’zidan suyuqliklarni o’lchashda ham foydalanish
mumkin. Siz qanday suyuqliklarni bilasiz?
O’quvchilar: suv, sut, sho’rva, qatiq, kompot, paxta yog’i, benzin, …

Uzunlik, hajm haqidagi tasavvurlarni shakllantirayotganda biz asosan

ko’rish hissiga tayanamiz. Massa tushunchasini shakllantirishda «barik» xisga
(grekcha «baros» — og’irlik) tayaniladi. Istalgan jism Yerga tortilishi natijasida
tayanchga bosim beradi yoki osilgan ipni tarangdaydi. Kaftga, gavdaga boriladigan
bunday bosim ana shu «barik» hisni beradi. Barik bosim miqdori massaga to’g’ri
proportsional. Jism massasi qancha katta bo’lsa, og’irlik hissi shuncha katga
bo’ladi. Og’irlik kuchining massaga proportsionalligi sababli, ko’pincha bu ikki
tushuncha: massa va og’irlik chalkashtirib yuriladi. O’quvchilar ko’pincha
«massa» atamasi o’rniga «og’irlik» atamasini ishlatadilar. Bu fizikada ikkita turli
tushunchalardir.
Og’irlik — vektor miqdor. Og’irlik — bu jism tayanchga bosadigan yoki
ilmoqni tortadigan kuchdir. Og’irlik tayanchning holatiga bog’liq. Agar tayanch
vertikal yo’nalishda tezlanish bilan harakatlansa, u holda jism zo’riqish yoki

Yangi material ustida ishlash

1 Bolalar kilogramm bilan tanishganlar. Dars boshida 1 kg yoki undan ortiq
narsalar pallali (richagli) tarozida qanday o’lchanishini eslash kerak. Amaliy
ishdan tashqari, chap pallasiga narsalar, o’ng pallasiga toshlar qo’yilgan
rasmlardan foydalanish qulay. Dorixonalarda maxsus tarozilarda dorilar kichik
toshlarda kilogrammdan ancha kichik toshlar bilan o’lchanishini aytasiz. Bu darsda
sinfga dorixona tarozisini va uning uchun kerakli toshlarni fizika yoki kimyo
xonalaridan keltirsangiz yanada yaxshi bo’ladi.
Siz 1 g, 2 g li toshlarni ko’rsatasiz va 1 kilogramrn 1000 g ekanini aytasiz.
O’quvchilarni 1 g, 2 g, 5 g, 10 g, 20 g, 50 g, 100 g, 500 g li toshlar bilan va
dorixona tarozilarida o’lchash bilan tanishtirasiz.
Aytilganlarni mustahkamlash uchun darslikdagi nanuma uchun berilgan
material qo’llaniladi.
2 334, 335-mashqlar Sizning rahbarligingizda bajariladi.
O’tilgan material ustida ishlash
1 Jadval bo’yicha masala tuzing va uni yeching:
Bitta xalta massasi
Xaltalar soni?
Masalani o’qing. Masala savolirii ayting. Qaysi ma'lumotga ko'ra xaltalar sonini
bilish mumkin? Masalani amallar bo’yicha tushuntirishlar bilan yeching.
Tekshirish. O’quvchilar o’z yozuvlarini doskadagi yechirn bilan taqqoslaydilar
(sinf bilan bir vaqtda bir o’quvchi doskada ishlaydi);
1) 5-3=2 (kg) — kichik xaltalar massasi;
2) ( 33—15=18 (kg) — katta xaltalar massasi;
Uzunlik, hajm haqidagi tasavvurlarni shakllantirayotganda biz asosan
ko’rish hissiga tayanamiz. Massa tushunchasini shakllantirishda «barik» xisga
(grekcha «baros» — og’irlik) tayaniladi. Istalgan jism Yerga tortilishi natijasida
tayanchga bosim beradi yoki osilgan ipni tarangdaydi. Kaftga, gavdaga boriladigan
bunday bosim ana shu «barik» hisni beradi. Barik bosim miqdori massaga to’g’ri
proportsional. Jism massasi qancha katta bo’lsa, og’irlik hissi shuncha katga
bo’ladi. Og’irlik kuchining massaga proportsionalligi sababli, ko’pincha bu ikki
tushuncha: massa va og’irlik chalkashtirib yuriladi. O’quvchilar ko’pincha
«massa» atamasi o’rniga «og’irlik» atamasini ishlatadilar. Bu fizikada ikkita turli
tushunchalardir.
Og’irlik — vektor miqdor. Og’irlik — bu jism tayanchga bosadigan yoki
ilmoqni tortadigan kuchdir. Og’irlik tayanchning holatiga bog’liq. Agar tayanch
vertikal yo’nalishda tezlanish bilan harakatlansa, u holda jism zo’riqish yoki
vaznsizlik holatida bo’lishi mumkin. Og’irlik tayanchning holatiga bog’liq.
Og’irlik prujinali dinamometr bilan o’lchanadi. Og’irlikning o’lchov birligi —
nyuton.
Massa — skalyar miqdor. Fizika qonunlari massani energiyaning o’zgarish
o’lchovi sifatida ochib beradi. Massa richagli tarozilarda o’lchanadi. Massaning
o’lchov birligi kilogrammdir.
Massani Yerga tortilish qobiliyati bo’yicha qabul qilish o’rganishga eng
osondir.
Boshlang’ich maktabda faqat jismning massasi o’rganiladi, shu sababli
«og’irlik», og’irligini «tortish», «og’irlik toshlari», «og’irligini tenglashtirish»
so’zlarini iloji boricha ishlatmay, «massa», jismlarning massasini o’lchash»,
«massani o’lchash uchun asbob», «massa o’lchagich» so’zlaridan foydalanish
kerak.
Narsalarni massasi bo’yicha farqlay olish qobiliyati, turli massali narsalarni
«og’ir», «yengil» so’zlari bilan belgilash qobiliyati bolalarda amaliy turmush
asosida bu vaqtga kelib paydo bo’lgan. Bundan buyon bu mavzuni o’rganishdan
maqsad massa haqida aniq tasavvurni shakllantirish, bolalarni massa birliklari (kg,
g, ts, t) bilan tanishtirishdan iborat.
«Kilogramm» mavzusi bo’yicha dars parchasi bilan tanishaylik.