3-Amaliy mashg‘ulot. Mavzu: O‘qitishda to‘g'ri tanlangan ilmiy terminologiya hamda tushunchalarni o‘zlashtirish metodlari va texnologiyalari. Termin tanlashning ilmiy pedagogik prinsiplari

chizma dunyodagi barcha millatlar uchun tushunarli til, ya’ni “texnika tili”. 
Chizma geometriya mashhur rus olimi V.I.Kudryumovning ta’rificha “texnika 
tilining gramattikasi ” ekanligi ayon. 
Chizmachilik fan sifatida umumiy o‘rta ta’lim va oliy maktab o‘quv rejalaridan 
XX asr boshlaridan rasmiy o‘rin egallab kelmoqda. Dastlab barcha darslik va o‘quv 

---

qo‘llanmalar rus tilidan tarjima qilingan bo‘lsa, keyingi davrda o‘zbek mualliflarining 
asarlari ham ko‘plab nashr qilina boshladiki, bu o‘zbek chizmachilik va chizma 
geometriyasi fanining tarkib topishi, uning rivojlanishiga muhim hissa bo‘lib qo‘shildi. 
Bu davrda mazkur soha tushunchalari va terminologik tizimi ham shakllandi, lekin 
mavjud darslik va qo‘llanmalarda, tarjima asarlarida chizmachilik va chizma geometriya 
tushunchalarini ifoda qilishda ma’lum muvaffaqiyatlar bo‘lishiga qaramasdan bir qator 
muammolar ham mavjud, ya’ni ayni bir tushunchani ifoda qilishda turli terminlardan 
foydalanilmoqda, ular ichida esa so‘z o‘zlashtirish, nusxa ko‘chirish (kalka) erkin 
tarjima qilish tamoillari ishlab chiqilmagan, ayrim asarlarda o‘zbek tili qonun-
qoidalariga mos kelmaydigan o‘rinlar ham qayd qilinmoqdaki, bularning barchasi ta’lim 
ishida kafolatli bilim olishda, aniq tasavvur hosil qilishda, malaka va ko‘nikmalarni 
egallashda, ta’lim samaradorligini ta’minlashda jiddiy qiyinchilik tug‘dirmoqda. 
Demak, chizmachilik tayanch tushunchalarni ifoda qiluvchi terminlarni ilmiy- 
metodik jihatdan tahlil qilish kun tartibidagi masaladir. SHu nuqtai nazardan 
yondoshilganda bu fanlaming terminologiyasini o‘rganish, uni tartibga solish- hozirgi 
kunning eng dolzarb masalalaridan biridir. 
Chizmachilik fan sifatida umumiy o‘rta ta’lim va oliy maktab o‘quv rejalaridan 
XX asr boshlaridan rasmiy o‘rin egallab kelmoqda. Dastlab barcha darslik va o‘quv 
qo‘llanmalar rus tilidan tarjima qilingan bo‘lsa, keyingi davrda o‘zbek mualliflarining 
asarlari ham ko‘plab nashr qilina boshladiki, bu o‘zbek chizmachilik va chizma 
geometriyasi fanining tarkib topishi, uning rivojlanishiga muhim hissa bo‘lib qo‘shildi. 
Bu davrda mazkur soha tushunchalari va terminologik tizimi ham shakllandi, lekin 
mavjud darslik va qo‘llanmalarda, tarjima asarlarida chizmachilik va chizma geometriya 
tushunchalarini ifoda qilishda ma’lum muvaffaqiyatlar bo‘lishiga qaramasdan bir qator 
muammolar ham mavjud, ya’ni ayni bir tushunchani ifoda qilishda turli terminlardan 
foydalanilmoqda, ular ichida esa so‘z o‘zlashtirish, nusxa ko‘chirish (kalka) erkin 
tarjima qilish tamoillari ishlab chiqilmagan, ayrim asarlarda o‘zbek tili qonun-
qoidalariga mos kelmaydigan o‘rinlar ham qayd qilinmoqdaki, bularning barchasi ta’lim 
ishida kafo latli bilim olishda, aniq tasavvur hosil qilishda, malaka va ko‘nikmalarni 
egallashda, ta’lim samaradorligini ta’minlashda jiddiy qiyinchilik tug‘dirmoqda. 

---

Chizma geometriya chizmachilik uchun fizika, matematika, mehnat fanlari bilan 
bog‘lovchi vosita bo‘lib, geometrik masalalarni echishda qo‘l kelmoqda. Ayniqsa, 
uning usullari mashinasozlik, mexanika, arxitektura, optika, geodeziya, topografiya, 
kartografiya va boshqa sohalarda keng foydalanilmoqda. Chizmalarsiz fanda, ishlab 
chiqarishda va turmushda insonni qamrab olgan mashinalar, asboblar, inshoatlar, ko‘p 
sonli texnikani bilib olish va ularning tuzilishini modellashtirib bo‘lmaydi. 
Muayyan davrda insonning grafikaviy savodi ob’ektlarni obrazli grafikaviy 
modellari bilan baholangan bo‘lsa, hozirgi vaqtga kelib fazoviy va boshqa 
masalalarning echish usulini ob’ektlarning abstrakt - simvolik shakldagi modellari 
bilan ish ko‘rish uquviga ustinlik berilmoqda. 
“Hozirgi zamon moddiy ishlab chiqarish sharoitida informatsiya vositalarining 
ko‘lami va belgili tarkibini sifat jihatdan o‘zgartirish ehtiyoji 
sezilmoqda. Tanlangan belgilaming shakli, tasvirlanadigan ob’ektning xususiyati 
va munosabatlarini maksimal ravishda aks ettira olish va halqaro masshtabda 
sistemali ravishda takomillashtirilmog‘i lozim” (A.Umronxo‘jaev. Maktabda