3 bob. Bolalarning ravon nutqni shakllantirishda topishmoqlarning oʻrni

Kurs ishi maqsadi: mavzuni ilmiy- nazariy jihatdan asoslash va zamonaviy sharoitda yosh avlodni tarbiyalashda pedagogik texnologiyadan foydalanishning mavjud imkoniyatlari hamda pedagogik shart- sharoitlarini aniqlash.
Kurs ishi ob'ekti: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim va tarbiya berishni takomillashtirishda pedagogik texnologiya metodi imkoniyatlaridan foydalanish jarayoni.
Kurs ishi predmeti: Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim ba tarbiya berishni takomillashtirishda pedagogik texnologiya metodidan foydalanishning mazmuni, omillari va pedagogik shart- sharoitlari.
Kurs ishi vazifalari: mavzuga oid pedagogik, psixologik, falsafiy yo`nalishidagi manbalarni o`rganish, tahlil qilish va umumlashtirish; ta’lim va tarbiya berishni tashkillashtirishda pedagogik texnologiyaning dolzarbligini asoslash;
ta’lim-tarbiya jarayonida pedagogik texnologiyadan loyihalash foydalanishning mavjud shart-sharoitlari va zamonaviy imkoniyatlarini tahlil qilish hamda pedagogik jihatdan tasniflash.
1.BOB.Bolalarning ravon nutqni shakllantirishda topishmoqlarning oʻrni..
1.1.Topishmoqlar bolani ravon nutqini shakllantirish usullari
Asrlar davomida bolalarni kichik yoshdan boshlab har tomonlama rivojlantirish lozimligi o’z tasdig’ini topgan masalalardan biridir. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni rivojlantirish uchun ko’plab usullar mavjud, ayniqsa bugungi kunda bunday usullarning ko’plab turlari mavjuddir. Bu usullardan eng ko’p qo’llaniladigani plastelen,legolar, turli didaktik o’yinlar, zamonaviy texnika vositalari va boshqalardir. Ammo hali bunday zamonaviy usullar mavjud bo’lmagan davrda ham pedagogikada qo’llanilgan usul va vositalar bolaning rivojlanishida o’zining yaxshi natijalarini ko’rsata olgan. Bir tomondan bolani o’ziga jalb etsa, ikkinchi tomondan uning tafakkurini rivojlantira olgan har xil o’yinlar mavjud bo’lgan. Topishmoqlarni topish o’yini shular jumlasidandir. Shuni esda tutish kerakki topishmoqlarni barchasi noodatiy tilda- xalq og’zaki janri va majoziy tilda tuzilgan bo’lib, bu bolaning so’z boyligini yanada boyitadi, ba’zan esa bu bolaga ta’riflab bo’lmaydigan zavq bag’ishlaydi. Hatto xalq topishmoqlarida ham juda ko’plab turli metaforalar, tasvirlar, nutq burilishlari bolaning miyasini avtomatik ravishda ishga solib, uni butunlay tashqarida fikrlashga o’rgatadigan vositadir. Bu esa albatta, bolaning bir oz yetuk yoshda turli fanlarni tushunishda ko’makchi vazifasini bajaradi. Har bir topishmoqda mavjud .Topqirlikni va zukkolikni oshiruvchi topishmoqlar bolada sezgi va fikrlash odatini uyg’otadigan yana bir tur hisoblanadi. Odatiy misol, boladan choyga shakarni qanday qo’l bilan aralashtirish kerakligini so’rash mumkin. Bolalar shunday javob berishi mumkin- o’ng yoki chap qo’l bilan, lekin qoshiq bilan degan javobni eshitgandan so’ng u juda mamnun bo’ladi va to’g’ri javobni bir umr yodida saqlaydi. Shundan so’ng esa u har bir savolga javobni diqqat bilan izlaydi va noodatiy javob topishga harakat qiladi. Bolalarning tafakkurini, nutq boyligini tarbiyalashda ularga o’yin tarzida atrofdagi dunyo haqida iloji boricha ko’proq ma’lumot berish, keng fikrlashga o’rgatish va keyingi hayotga tayyorlash biz kattalarning muhim vazifalarimizdan biri sanaladi. Bolaning nutqi qanchalik boy va to’g’ri bo’lsa, unga o’z fikrini erkin ifoda etishi osonlashadi, uning voqelikni bilish qobiliyati shunchalik kengroq bo’ladi. Bolalar va kattalar bilan kelajakdagi munosabatlari, uning hatti-harakatlari shaxsiyati to’liq bo’ladi, aksincha bolaning tushunarsiz nutqi uning odamlar bilan munosabatlarini murakkablashtiradi va ko’pincha uning harakterida og’ir iz qoldiradi. 5-6 yoshda nutqida nuqsoni boʻlgan bolalar bu nuqsonni og’ir his qiladilar, uyatchan, o’zini o’zgalardan tortadigan, ba’zida esa hatto qattiq asabiylashadigan bo’lib qoladilar. Bunday bolalarda esa tengdoshlariga, ba’zan esa kattalarga nisbatan tajovuzkorlik namoyon bo’lishini kuzatish mumkin. Bizning vazifamiz bunday holatlarda bola shaxsini to’laqonli tarbiyalashdan iborat bo’ladi. Buning uchun bolani jamoa bilan erkin muloqot qilishi uchun sharoit yaratish kerak. Bolalar o’z ona tilini imkon qadar tez o’zlashtirishlari, to’g’ri va chiroyli gapirishlari uchun zamin yaratish kerak. Oilada bola mukammal tushuniladi va nutqi mukammal bo’lsa, u hech qanday noqulayliklarni boshidan kechirmaydi. Bolaning tashqi dunyo bilan aloqalari doirasi asta-sekin kengayib boradi va buni tengdoshlari ham, kattalar ham tushunishlari juda muhimdir. Shuning uchun bolangizni qanchalik tez va to’g’ri gapirishga o’rgatsangiz, u jamoada o’zini shunchalik erkin his qiladi. Nutq sofligi masalasi bolaning maktabga kelishi bilan alohida ahamiyat kasb etadi. MTTda nutqdagi nuqsonlar o’quvchilarni muvaffaqiyatsizlikka olib kelishi ham mumkin. MTTga kelgan birinchi kundan boshlab bola nutqdan keng foydalanishi kerak: butun guruh ishtirokida javob bering, savol bering, ovoz chiqarib o’qing va bu orqali nutqdagi kamchiliklar darhol aniqlanadi. Bolani o’qish va yozishga o’rgatish davrida tovushlar va so’zlarning to’g’ri va sof talaffuzi alohida ahamiyatga ega, chunki yozma nutq og’zaki nutq asosida shakllanadi. Bolalar nutqi tovushining sofligi va imlo savodxonligi o’rtasida yaqin yaqin bog’liqlik o’rnatilgan. Yosh o’quvchilar asosan o’zlari gapiradigan tarzda yozadilar, orasida bog’langan nutq kamchiligi kuzatiladigan o’quvchilar ko’pchilikni tashkil etadi. Xo’sh bunday holatlarda bolaga qanday yordam berish kerak va bu jarayonning oldini olish maqsadida qanday ishlar amalga oshirilishi lozim.Ota-onalar bolaning hali ham mo'rt ovozli apparati haqida g'amxo'rlik qilishlari, kattalar bolaga to'g'ri talaffuzni o'zlashtirishga yordam berishlari kerak, ammo nutqni rivojlantirishga majburlash kerak emas. Bolani murakkab nutq materiali bilan yuklash, uni tushunmaydigan so'zlarni takrorlashga, shakli, mazmuni va hajmi jihatidan murakkab she'rlarni yodlashga, to'g'ri o'rganishga, artikulyar apparatlarning tayyor emasligi sababli tovushlarni talaffuz qilishga majburlash zararli. Bola nutqni taqlid qilish orqali o'rganadi.Shuning uchun, biz kattalar, talaffuzimizni kuzatishimiz, sekin gapirishimiz, barcha tovushlarni va so'zlarni aniq talaffuz qilishimiz juda muhimdir. Ko'pincha tovushlarni noto'g'ri talaffuz qilishning sababi bola bilan tez-tez muloqot qiladigan kattalar, opa-singillar, o'rtoqlarning nuqsonli nutqiga taqlid qilishidir.Ota-onalar, shuningdek, bola bilan muloqot qilishda, ayniqsa erta va kichik maktabgacha yoshda, bolaning nutqini "soxtalashtirmaslik", so'zlarni buzib talaffuz qilish, umume'tirof etilgan so'zlar o'rniga qisqartirilgan so'zlarni yoki onomatopeyani ishlatmaslik kerakligiga e'tibor berishlari kerak. Bu faqat tovushlarni assimilyatsiya qilishni sekinlashtiradi, lug'atni o'z vaqtida o'zlashtirishni kechiktiradi. Farzandingiz har qanday tovushlarni, so'zlarni, iboralarni noto'g'ri talaffuz qilsa, siz unga taqlid qilmasligingiz, kulmasligingiz yoki aksincha, uni maqtashingiz kerak. Bu jarayon tugallanmagan chaqaloqni hayotining o'sha davrida tovushlarning to'g'ri talaffuzini talab qilish ham mumkin emas.Bolalar nutqidagi ayrim kamchiliklarni faqat mutaxassislar, nutq terapevtlari yordamida bartaraf etish mumkin. Ammo bir qator kamchiliklarni bartaraf etish oson va ota-onalar uchun ochiqdir. Oilada, odatda, bola u yoki bu tovushni yoki so'zni noto'g'ri talaffuz qilganda uni tuzatadi, lekin ular buni har doim ham to'g'ri qilmaydi. Nutqdagi xatolarni tuzatishga juda ehtiyotkorlik bilan yondashish kerak. Siz bolani yomon nutqi uchun tanqid qila olmaysiz va unga qiyin so'zni darhol va to'g'ri takrorlashni talab qilishingiz mumkin. Ko'pincha bu bolaning umuman gapirishdan bosh tortishiga, o'zini o'zi yopib qo'yishiga olib keladi. Xatolar xushmuomalalik, do'stona ohangda tuzatilishi kerak. Bola tomonidan noto'g'ri talaffuz qilingan so'zni takrorlamang. Uning talaffuziga misol keltirish yaxshidir. Uyda bola bilan o'qish, unga kitob o'qish, rasmlarga qarash, ota-onalar ko'pincha unga matn mazmuni haqidagi savollarga javob berishni, ertak (hikoya) mazmunini qayta aytib berishni, qiziqarli topishmoqlar berib rasmda ko'rsatilganlarga javob berishni taklif qilishadi. Bolalar bu vazifalarni anglashadi, lekin nutq xatolariga yo'l qo'yadilar. Bunday holda, siz bolani to'xtatmasligingiz kerak, unga bayonotni to'ldirish imkoniyatini berishingiz kerak, keyin esa xatolarni ko'rsating, namuna bering.Ko'pincha bolalar bizga turli xil savollarni berishadi. Ba'zan ularga to'g'ri javob topish qiyin. Ammo bolaning savollaridan qochish mumkin emas. Bunday holatda, siz bola ovqatlanayotganda (yurishda, ba'zi topshiriqlarni bajarishda va hokazo) javob berishga va'da berishingiz mumkin, kattalar esa bu vaqt ichida hikoyaga tayyorgarlik ko'radi. Keyin bola to'g'ri ma'lumot oladi, kattalar yuzida qiziqarli suhbatdoshni ko'radi va kelajakda u bilan muloqot qilishga intiladi.