3-bob. Dasturiy ta’minotning hayotiy davri §

---

36 
3-BOB. DASTURIY TA’MINOTNING HAYOTIY DAVRI 
§ 3.1. Dasturning klassik hayotiy davri 
Dasturiy ta’minotning hayotiy davri deb atalmish holda ishlab chiqish 
mumkin emas. Ehtimol, oddiy foydalanuvchiga buni bilishning hojati yo’q, lekin 
asosiy standartlarni o’rganish maqsadga muvofiqdir. 
3.1-rasm. Dasturiy ta’minotning hayotiy davri
3
Har qanday tizimning hayotiy tsikli ostida, rivojlanish bosqichidan tortib, 
tanlangan dastur sohasida foydalanishni to’liq rad etish paytigacha, arizani 
ishlatishdan to’liq qaytarib olishigacha bo’lgan vaqtni anglatishi odatiy holdir. 
Oddiy so’zlar bilan aytganda, dasturlar, ma’lumotlar bazalari yoki hatto "operatsion 
tizimlar" shaklidagi axborot tizimlari faqat ma’lumotlar va ular taqdim etadigan 
imkoniyatlarning dolzarbligi sharoitida talabga ega. Hayotiy tsiklning ta’rifi hech 
qanday tarzda ishlab chiqarishda eng o’zgaruvchan bo’lgan beta-versiyalar kabi 
sinov dasturlariga taalluqli emas deb ishoniladi. Dasturiy ta’minotning hayotiy 
tsiklining o’zi ko’pgina omillarga bog’liq bo’lib, ular orasida asosiy rollardan birini 
dastur ishlatiladigan muhit o’ynaydi. Biroq, hayot aylanishi kontseptsiyasini 
aniqlashda foydalaniladigan umumiy shartlarni ajratib ko’rsatish mumkin: 
− Dastlabki talablar; 
− muammoni shakllantirish; 
3
Данилкин Ф.А., Сычугов А.А. Конструирование программного обеспечения: учебное пособие. 
Изд-во ТулГУ, 2010. 

---

37 
− tizim uchun dasturiy ta’minotning o’zaro talablarini tahlil qilish; 
− dizayn; 
− dasturlash; 
− kodlash va kompilyatsiya qilish; 
− sinov; 
− disk raskadrovka; 
− dasturiy mahsulotni amalga oshirish va unga xizmat ko’rsatish. 
Dasturiy ta’minotni ishlab chiqish yuqoridagi barcha bosqichlardan iborat va 
hech bo’lmaganda bittasini bajarolmaydi. Ammo bunday jarayonlarni boshqarish 
uchun maxsus standartlar o’rnatiladi. Dasturiy ta’minotning hayot aylanish 
jarayonining standartlarining shartlari va talablarini oldindan belgilab beradigan 
tizimlar orasida bugungi kunda biz faqat uchta asosiy narsani nomlashimiz mumkin: 
− GOST 34.601-90; 
− ISO / IEC 12207: 2008; 
− Oracle CDM. 
Ikkinchi xalqaro standart uchun rus analogi mavjud. Bu tizim va dasturiy 
ta’minot muhandisligi uchun javobgar bo’lgan GOST R ISO / IEC 12207-2010. 
Ammo ikkala qoidada tasvirlangan dasturiy ta’minotning hayot aylanishi aslida bir 
xil. Dasturiy ta’minotning hayotiy davri - bu dasturiy mahsulotni yaratish zarurligi 
to’g’risida qaror qabul qilingan paytdan boshlanib, xizmatdan to’liq chiqib ketish 
paytida tugaydigan vaqt.
Dasturiy ta’minotning hayotiy davri bosqichlarini aniqlash zarurati ishlab 
chiquvchilarning dasturiy ta’minotning sifatini yaxshilashni optimallashtirish 
boshqaruvi va sifatni boshqarish mexanizmlarini har xil bosqichida muammoning 
paydo bo’lishidan tortib dasturiy ta’minotni qo’llab-quvvatlashgacha yaxshilash 
orqali yaxshilashga intilishidan kelib chiqadi. Dasturiy ta’minotning hayotiy 
davrining eng umumiy vakili bu asosiy bosqichlar - jarayonlar ko’rinishidagi model 
bo’lib, ular quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
− Dasturiy ta’minotga talablarning tizimli tahlili va asoslash; 
− Dasturiy ta’minotni dastlabki (eskiz) va batafsil (texnik) konstruksiyalash; 

---

38 
− Dasturiy ta’minot tarkibiy qismlarini ishlab chiqish, ularni birlashtirish va 
umuman dasturiy ta’minotni tuzatish; 
− Sinov, sinov jarayoni va dasturiy ta’minotni nusxalash; 
− Dasturiy ta’minotning muntazam ishlashi, texnik ta’minot va natijalarni tahlil 
qilish; 
− Dasturlarga xizmat ko’rsatish, uni o’zgartirish va takomillashtirish, yangi 
versiyalar yaratish. 
Ushbu model odatda qabul qilinadi va dasturiy ta’minotni ishlab chiqish 
sohasidagi mahalliy normativ hujjatlarga ham, chet el dasturlariga ham mos keladi. 
Texnologik xavfsizlikni ta’minlash nuqtai nazaridan, hayot tsikli bosqichlarini 
xorijiy modellarda taqdim etishning o’ziga xos xususiyatlarini batafsil ko’rib chiqish 
tavsiya etiladi, chunki bu chet el dasturiy ta’minotidir, chunki u buzg’unchilik 
turidagi dasturiy ta’minot nuqsonlarini tashuvchisi hisoblanadi. Hayotiy tsikl 
modellarining grafik taqdimoti ularning xususiyatlarini va jarayonlarning ba’zi 
xususiyatlarini vizual ravishda ta’kidlash imkonini beradi. Dastlab, kaskadli hayot 
tsikli modeli yaratildi, unda avvalgi ish natijalaridan foydalangan holda asosiy 
bosqichlar birin-ketin boshlandi. Bu konstruksiyaning barcha bosqichlarini qat’iy 
belgilangan tartibda ketma-ket bajarilishini ta’minlaydi. 
Keyingi bosqichga o’tish avvalgi bosqichda ishni to’liq yakunlashni 
anglatadi. Talablarni shakllantirish bosqichida aniqlangan talablar texnik shartlar 
shaklida qat’iy rasmiylashtiriladi va konstruksiyani ishlab chiqishning butun 
muddati davomida belgilanadi. Har bir bosqich rivojlanishning boshqa rivojlanish 
guruhi tomonidan davom ettirilishi uchun etarli bo’lgan to’liq hujjatlar to’plamining 
chiqarilishi bilan tugaydi. Har qanday talabning noto’g’riligi yoki uning noto’g’ri 
talqin qilinishi, natijada, konstruksiyaning dastlabki bosqichiga "orqaga qaytish" 
zarurligiga olib keladi va kerakli qayta ko’rib chiqish nafaqat konstruksiya jamoasini 
jadvaldan chetlatadi, balki ko’pincha xarajatlarning sifat jihatidan o’sishiga va, 
ehtimol, konstruksiyaning tugatilishiga olib keladi, dastlab o’ylab topilgan shaklda. 
Sharshara modeli mualliflarining asosiy noto’g’ri tushunchasi - bu konstruksiya 
butun jarayonni bir marta bosib o’tadi, konstruksiyalashtirilgan arxitektura yaxshi 

---

39 
va ishlatish uchun qulay, dastur dizayni oqilona va sinovlar o’tishi bilan amalga 
oshirishda xatolar osongina yo’q qilinadi. Ushbu model barcha xatolar amalga 
oshirishda to’planishini taxmin qiladi va shuning uchun ular komponentlar va tizim 
sinovlari davomida teng ravishda yo’q qilinadi. Shunday qilib, yirik konstruksiyalar 
uchun palapartishlik modeli juda aniq emas va faqat kichik tizimlarni yaratish uchun 
samarali ishlatilishi mumkin. 
Spiral hayot aylanishining modeli. Ushbu modelda e’tibor dastlabki dizayn 
bosqichlarining takrorlanadigan jarayoniga qaratilgan. Ushbu bosqichlarda 
kontseptsiyalar, talablarning texnik xususiyatlari, dastlabki va batafsil dizayni 
ketma-ket yaratiladi. Har bir bosqichda ishning mazmuni aniqlanadi va 
yaratilayotgan dasturiy ta’minotning tashqi ko’rinishi konsentratsiyalanadi, olingan 
natijalarning sifati baholanadi va keyingi takrorlash ishi rejalashtiriladi. 
Har bir takrorlashda quyidagilar baholanadi: 
− Konstruksiya shartlari va narxidan oshib ketish xavfi; 
− Yana bitta takrorlashni bajarish zarurati; 
− Tizimga qo’yiladigan talablarni tushunishning to’liqligi va aniqligi darajasi; 
− Konstruksiyani tugatish maqsadga muvofiqligi. 
Hayotiy tsikl dasturiy ta’minotini standartlashtirish uch yo’nalishda amalga 
oshiriladi. Birinchi yo’nalishni Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO - Xalqaro 
standart tashkilot) va Xalqaro elektrotexnika komissiyasi (IEC - Xalqaro 
elektrotexnika komissiyasi) tashkil etadi va targ’ib qiladi. Ushbu darajada xalqaro 
hamkorlik uchun muhim bo’lgan eng umumiy texnologik jarayonlarni 
standartlashtirish amalga oshiriladi. Ikkinchi yo’nalish AQShda Elektrotexnika va 
elektronika muhandislari instituti (IEEE) tomonidan Amerika milliy standartlar 
instituti (ANSI) bilan birgalikda faol ravishda ishlab chiqilmoqda. ISO / IEC va 
ANSI / IEEE standartlari asosan tavsiyalarga ega. Uchinchi yo’nalishni AQSh 
Mudofaa vazirligi (DOD) rag’batlantiradi. DOD standartlari AQSh Mudofaa 
vazirligi tomonidan buyurtma qilingan firmalar uchun majburiydir. 
Murakkab tizim, xususan, real vaqtda ishlaydigan tizim uchun dasturiy 
ta’minotni konstruksiyalash uchun ko’rib chiqilgan asosiy jarayonlar doirasida 

---

40 
barcha ma’lum bo’lgan ishlarni birlashtirishga asoslangan hayot tsiklining butun 
tizim modelidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ushbu model har xil dasturiy 
ta’minot konstruksiyalarini rejalashtirish, rejalashtirish, boshqarishda foydalanishga 
mo’ljallangan. 
Ushbu hayot tsikli modelining bosqichlari majmuini jarayonlarning 
xususiyatlari, texnik-iqtisodiy xususiyatlari va ularga ta’sir etuvchi omillar jihatidan 
bir-biridan farqli ravishda ikki qismga bo’lish maqsadga muvofiqdir. Hayotiy 
tsiklning birinchi qismida tizimni tahlil qilish, konstruksiyalash, ishlab chiqish, 
sinovdan o’tkazish va dasturiy ta’minotni sinovdan o’tkazish amalga oshiriladi. 
Ushbu bosqichlarda ishlarning ko’lami, ularning mehnat zichligi, davomiyligi va 
boshqa xususiyatlari ob’ektga va rivojlanish muhitiga sezilarli darajada bog’liqdir. 
Dasturiy ta’minotning turli sinflari uchun bunday bog’liqliklarni o’rganish dasturiy 
ta’minotning yangi versiyalari uchun ish jadvallarining tarkibi va asosiy 
xususiyatlarini bashorat qilishga imkon beradi. 
Dasturiy ta’minotning ishlashi va ta’minlanishini qo’llab-quvvatlovchi hayot 
tsiklining ikkinchi qismi ob’ekt xususiyatlari va rivojlanish muhiti bilan nisbatan 
zaif bog’liqdir. Ushbu bosqichlardagi ishlar ko’lami barqarorroq bo’lib, ularning 
mehnat zichligi va davomiyligi sezilarli darajada farq qilishi mumkin va dasturiy 
ta’minotning ommaviy ishlatilishiga bog’liq. Hayotiy tsiklning har qanday modeli 
uchun yuqori sifatli dasturiy ta’minot tizimlarini taqdim etish faqat ushbu 
bosqichlarning har birida tartibga solingan texnologik jarayondan foydalanilganda 
mumkin bo’ladi. Bunday jarayonni ishlab chiqishni avtomatlashtirish vositalari 
qo’llab-quvvatlaydi, ular mavjud ob’ektlar orasidan tanlash yoki yaratish ob’ekti va 
ishlarning etarli ro’yxatini hisobga olgan holda yaratish maqsadga muvofiqdir. 
GOST R ISO / IEC 12207-2010 standarti, yaxshi o’rnatilgan 
terminologiyadan foydalangan holda, dasturiy ta’minot sohasida qo’llanilishi 
mumkin bo’lgan dasturiy ta’minotning hayotiy tsikli jarayonlari uchun umumiy 
asosni yaratadi. Standart dasturiy mahsulot yoki xizmatni sotib olishda, shuningdek 
etkazib berish, ishlab chiqish, maqsadga muvofiq foydalanishda, dasturiy ta’minot 

---

41 
mahsulotlarini saqlash va ulardan foydalanishni to’xtatishda ishlatiladigan 
jarayonlar, faoliyat va vazifalarni belgilaydi.