3-kurslar uchun O‘quv-uslubiy majmua

Abdurahmon Jomiy hikmatlaridan
Hammadan avval farzand, bilimdan bahramand bo’l,
Nodonlik yurtidan chiq, bilim tomon ol yo’l.
Har bir kishiga bu so’z, oyna kabi ayondir,
Dono tirik hamisha, nodon o’liksimondir.

Eng zarur bilimni qunt bilan o’rgan,

Zarur bo’lmaganin axtarib yurma.
Zarurini hosil qilgandan keyin,
Unga amal qilmay umr o’tkurma.

Kimning qalb diliga kirdi qanoat,

Hirs bilan ta’madan qutuldi bori.
Qanoat gilami to’shalgan erda,
Sindi ochko’zligu ta’ma bozori.

Qoldiray desang jahonda yaxshi nom,

Yaxshilik qil, yaxshilik qilgil mudom...
Jaloliddin Davoniyning axloqiy qarashlari. Jaloliddin Davoniy (to’la nomi Jaloliddin Muhammad ibn Asad as Siddiqiy ad Davoniy) (1427 — Davon qishlog’i, Eron — 1502) — sharq olimi, faylasufi. Yoshligidan ilm-fanga, xususan fiqhshunoslikka qiziqadi. Maktabni bitirgach, Sherozga kelib madrasada tahsil ko’radi. So’ng Sheroz shahri qozisi etib tayinlanadi. Qozilikdan iste’foga chiqqach, mudarrislik qiladi. Umrining oxirida o’z qishlog’iga qaytib, ilmiy ish bilan band bo’ladi. Davoniy Eron, Hindiston, Iroqning ko’p shaharlarida bo’lib, olim va shoirlar bilan uchrashdi. Forobiy, Ibn Sino, Nasriddin Tusiy va boshqalarning dunyoqarashini o’rgandi, Temur va temuriylar davrida yashagan mutafakkirlar asarlaridan unumli foydalandi. U falsafa, axloqshunoslik, mantiq, fiqh, falakiyot, riyoziyot va handasa fanlari muammolarini tadqiq qilib asarlar yozdi. Bu asarlarida inson va uning kamoloti, ilm-fan va uning jamiyatdagi o’rni, kasb-hunar, yuksak insoniy fazilatlarni egallash haqida fikr yuritdi. Davoniyning asosiy asarlari: «Axloqi Jaloliy», «Risolatul-xuruf» («Harflar haqida risola»), «Risolayi isboti vojib» («Zaruriyatning isboti haqida risola»), «Risola ul-mufradot» («Moddalar haqida risola»), «Risolayi fi tavjix ultashbih» («Majoz talqini xaqida risola»), «Risola dar elm un-nafs» («Ruhshunoslik to’g’risida risola»), «Tariqati tarbiyat ul-avlod» («Bolalarni tarbiyalash usuli») va b. Davoniyning fors va arab tilida bitilgan qo’lyozma hamda toshbosmada bosilgan risolalari dunyoning ko’p kutubxonalarida, shu jumladan O’zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutida saqlanadi.
“Axloqiy Jaloliy” asarining pedagogik fikrlar rivojidagi o’rni. Davoniyning axloqiy tarbiyaga bag’ishlangan “Axloqi Jaloliy” asari dunyoning ko’p tillariga tarjima qilingan. Asar uch qismdan iborat. Birinchi qism – axloq faniga, ikkinchi qism – “Odamning ichki holati” oilaviy hayotiga, uchinchi qism – “Shahar (davlat)ni boshqarish va podshohlar siyosati” deb nomlanib, unda muhim ijtimoiy-siyosiy masalalar ko’tariladi.
Davoniy inson o’zining aqliy qobiliyatini tarbiyalash uchun quyidagilarga amal qilish lozimligini uqtiradi: 1) zehn o’tkirligi; 2) fahmlilik; 3) zehn ravshanligi; 4) bilimni tez egallash qobiliyati; 5) qo’yilgan muammoni tezda anglashi; 6) yodlash qobiliyati; 7) xotira.
Davoniy insonga foyda keltiradigan kasb-hunarni uchga bo’ladi: 1) inson aqliy faoliyati bilan bog’liq; 2) ta’lim-tarbiya natijasida vujudga keladigan; 3) kishilarning shijoati, jasurligi bilan bog’liq.
Davoniy insoniy fazilatlarni to’rtga bo’ladi: donolik, adolat, shijoat, iffat.
Davoniy g’azabni eng og’ir ruhiy kasallik deydi. G’azab kishining katta nuqsoni, kamchiligi, aqlsizligidir, agar aql g’azab va hissiyotga bo’ysunsa, kishi hayvon darajasiga tushib qolishi mumkin, chunki hayvonning aqli bo’lmaganligi tufayli u g’azab va quvvatini o’ziga buysundira olmaydi. Inson aqli bo’la turib g’azabni buysundira olmasa, buni hech qachon kechirish mumkin emas.
Ya.A.Komenskiyning pedagogik nazariyasi. Mashhur donishmand, chexoslaviyalik gumanist-pedagog Ya.A.Komenskiy demokratik pedagogikaning asoschisi sifatida bashariyat tarixidan o’rin oldi. U o’zining amaliy hayotini, pedagogik faoliyatini, ilmiy asarlarini, xalq bolalarini o’qitish va tarbiyalashda bag’ishladi.
A.Ya.Komenskiyning xizmati shundaki, u yosh avlodni o’qitish va tarbiyalash haqidagi fan pedagogika fanining vazifalarini payqabgina qolmasdan, balki pedagogik ilmining poydevorini qurdi va rivojlanish yo’llarini ko’rsatib o’tdi.
Yan Amos Komenskiy 1592 yil 25 martda Chexoslavakiyaning Moraviyada “Chex qarindoshlari” jamoasiga taalluqli oilada tug’ildi. Komenskiylar oilasi Moraviyada Koman qishlog’idan ko’chib kelishgan, shuning uchun ham ularni bu yerda Komnachilar oilasi deb atalgan.
Komenskiy yashagan davr Yevropa mamlakatlarida sinfiy kurash keskinlashib tarixiy voqeallar sodir bo’lgan vaqtlar edi. Bu davr feodal ishlab chiqarish munosabatlarining borishi kapitalistik tuzum asoslarining targ’ib topayotgan davri edi. Chexiyada boshlagan o’ttiz yillik urush bu urush o’zining mohiyati jihatidan chex xalqining nemis katolik feodalariga qarshi kurash edi. Yevropaning barcha kuchli davlatlari bu urushda qatnashdi. Keng xalq ommasi jalb etilgan bu kurashdan Komenskiylar oilasi chetda turmadi, chunki Komenskiylar oilasiga mansub bo’lgan “Chex qardoshlari” jamoasi burjua demokratik islohotlar o’tkazishni talab qilib, bu kurashda ishtirok etdi. “Chex qardoshlar” jamoasi o’z safiga chex xalqining ozodligi va mustahkamligi uchun kurashib kelayotgan vatanparvarlarni birlashtirdi. Chex xalqining ozodligi uchun kurash Yevropa xalqllari feodalizmga qarshi olib borilayotgan kurashning bir qismi edi. Chex qardoshlari cherkovning diniy marosimlarini bajarishdan voz kechdilar, dvoryanlarga qarshi kurashdilar hamma bolalarga ijtimoiy ta`lim berishni amalga oshirdilar, kambag’al oilalarga yordam berdi.
Komenskiy 12 yoshda yetim qolib, muhtojliklarni boshidan kechirdi. “Chex qardoshlari” jamoasi ochgan maktabda boshlang’ich ta`lim oldi, 1608-1610 yillarda lotin maktabida o’qidi. Jamoa hisobidan Germaniyada o’qishga yuborildi. Komenskiy Xerborin va Gaydelberg universitetlarida ta`lim oldi. U “Hamma narsalar ensiklopediyasi” nomli ensiklopediyani yozishga kirishdi. U shu yillarda ona-tilining to’liq lug’ati - “Chex tili xazinasi”ni tuza boshladi va Ratkening didaktik ideallari bilan tanishdi. Komenskiy 1614 yilda vataniga qaytdi va Premerovadagi maktabiga o’qituvchilik qildi. U 1616 yilda “Chex qardoshlari” jamoasiga boshliq qilib saylandi. 1618-21 yillarda jamoa tomonidan ochilgan maktabda boshchilik qildi. U maktabda ishlash jarayonida o’qitish metodlarini takomillashtirishga intildi.
Komenskiy nemis dvoryanlari va katolik cherkovi zulmiga qarshi kurashda aktiv qatnashdi. Reaksiya kuchlari chex jamoasi a`zolarini va Komenskiyni ta`qib ostiga oldilar. U quvg’inda hayot kechirdi.
Komenskiy 1627 yilda chex tilida “Chex didaktikasi” asarini yozishga kirishdi. Katolik zulmi va quvg’in kuchaygach, Komenskiy va boshqa jamoa a`zolari Pol`shaning Leshno shahrida o’rnashdilar.
Komenskiy Leshnoda maktab ochib o’qituvchilik qildi. 1632-38 yillarda bu asarni qayta ishlab lotin tilida tarjima qiladi va uni “Buyuk didaktika” deb ataydi. Komenskiy 1631 yilda “Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi” 1633 yilda “Fizika”? 1632 yilda “Astranomiya”, 1632 yilda “Onalar maktabi” kabi asarlarini yaratdi. Komenskiy Shvesiyada borib maktab islohoti o’tkazishga kirishdi va maktablarda lotin tili o’qitish metodikasini ishlab chiqdi.
1648 yilda Komenskiy Leshnoga qaytib Shvesiya hukumatining topshirig’iga asosan “Lotin tilining muqaddimasi”, “Latinizm zali”, “Tillarining engi yaxshi metodi” kabi asarlarini nashr qildi.
1660 yilda Komenskiy Vengiriyaga boradi va maktablar ochdi. U o’qitish jarayonini jonlashtirish, bolalarga bilimga qiziqish uyg’otish uchun “Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi asari” asosida 8 ta o’quv pyesasini yozdi va ulardan “O’yin maktab” kitobini tuzdi. 1654 yil Komenskiy “Hislar vositasi bilan idora qilingan narsalarnitng suratlari” nomli asarini yozdi. Bu asar Yevropaning ayrim mamlakatlari maktablarida XIX asrning ikkinchi yarimigacha darslik sifatida foydalandi.
Komenskiy Leshno shahri vayron bo’lgach, Gollandiyaga ko’chib bordi va Amsterdam shahrida o’rnashib qoldi. Umrining oxirigacha shu erda yashadi va 1670 yil 15 noyabrda Amsterdam shahrida vafot etdi. Komenskiy umrining so’nggi yillarini xalqlar o’rtasida tinchlik o’rnatish va tinchlikni saqlash muamolarini o’rganishga bag’ishladi.
U otashin vatanparvar edi. U umr bo’yi o’z vatanining mustaqilligi uchun kurashdi. Uning barcha asarlari chuqur vatanparvarlik hissi bilan sug’orilgan. Komenskiy dindor odam edi. Uning pedagogikaga oid barcha asarlarida o’sha davrning ta`siri ko’rinadi. Komenskiy dunyo qarashicha uning didaktik ta`limotiga 16-17 asr tabiat falsafasining va Bekonning seneualistik falsafasining ta`siri kuchli. Komenskiy idrok qilingan narsalarning hammasi, avvalo sezgilarda mavjuddir deb hisoblaydi.
Hamma bolalar uchun yagona tipda maktab bo’lishi kerak. Jinsi, tabaqasi, ota-onasining mol mulkidan qat`iy nazar hamma bolalarga umumiy majburiy ta`lim berish kerak degan talablari uning ruhiga singigan demokratizm ifodasidir. U o’g’il va qiz bolalarni ham o’z ona tilida o’qitishini talab qildi.
Uning dunyoqarashidagi ayrim xususiyatlar uyg’onish davri madaniyatning ta`siri ostida vujudga keldi. Komenskiy inson eng mukammal va eng go’zal mavjudotdir deb ta`lim berdi. Tabiat ko’rsatgan yo’ldan borganda uning ruhi ham kamolga etgan zotdir. Komenskiy maktabini insonparvarlik ustaxonasi deb bildi. Komenskiy tarbiyasining maqsadini dindan keltirib chiqardi. Uning fikricha tarbiyaning uch vazifasi bor: 1. O’zini va tevarak atrofidagi olamni bilish (aqliy tarbiya). 2. O’z-o’zini boshqarish (axloqiy tarbiya). 3. Xudoni tanish (dinniy tarbiya).
Komenskiy o’rta asr pedagogikasidan farqli o’laroq bolaga aqliy tarbiya berishni muhim ish, deb hisoblaydi.
Komenskiy tarbiyaning roliga yuksak baho bergan. Inson faqat tarbiya tufayligina insonga aylanadi, insonga bolalik chog’idan tarbiya berilishi lozim.
Tarbiyaning tabiatga mosligi haqidagi fikr dastlab Aristotel asarlarida uchraydi, lekin u bu masalani batafsil yoritmagan. Russo, Pestalossi, Disterveglarning asarlarida ham tarbiyaning tabiatga uyg’unligi haqida fikr yuritilladi, lekin ular tarbiyaning tabiatga uyg’un bo’lish masalasini turlicha tushunadilar.
“Buyuk didaktika” asarida bayon etilgan asosiy fikrlardan biri tarbiya va o’qtishning tabiatga uyg’un bo’lishi haqidagi g’oyadir.
Tarbiyaning tabiatga moslik tamoyilini birinchi marotaba Komenskiy nazariy va amaliy jihatdan ishlab chiqdi.
Komenskiy inson tabiatining bir qismi va u tabiatining bir qismi sifatida uning eng asosiy umumiy qonuniyatlariga buysunadi, deb hisoblaydi. Uning fikricha, tabiatning bu qonuniyatlari o’simliklar va hayvonot olamiga ham, shuningdek insonga nisbatan ham o’z ta`sirini o’tkazib turadi.
Komenskiy maktabning aniq tartibini tabiatdan olmoq kerak, tabiatni ham o’z harakatlarida namoyon qilayotgan jarayonlarini kuzatishga asoslanib bilish lozim, deb ta`lim beradi. Ta`lim-tarbiya “Bolaning tabiiy qobiliyatlariga moslansa, yengil va osonroq o’qitish mumkin”.
1. O’qishni o’z vaqtida, ya`ni kishining fikri boshqa narsalarga bo’linmasdan turib boshlash kerak.
2. Bolaning aqli o’qitish uchun yetarli darajada tayyorlagan bo’lishi lozim.
3. O’qitishda umumiydan xususiyga qarab borishi lozim.
4. Osonroq narsalarni o’rgatishdan qiyinroq narsalarini o’rganishga o’tish kerak.
5. O’rganiladigan material ko’plik qilib, bolani qiynab qo’ymasin.
6. Hamma narsani sekin-asta o’rgata borish lozim.
7. Bolaning yoshiga to’g’ri kelmaydigan narsalarni unga majburan o’rgatmaslik kerak.
8. Hamma narsa tashqi sezgi organlari orqali idrok etilishi zarur.
9. O’qitishni har doim bir usulda olib borish kerak.
Go’daklikda jismoniy jihatdan o’sadi va sezgi organlari rivojlanadi. Bolalik davrida eslash qobiliyati, til va qo’li rivojlanadi. O’smirlik davrida tafakkuri o’sadi. Yetuklik davrida iroda takomillashadi.
Komenskiy bolalarni 6 yoshga qadar Onalar maktabida tarbiyalashni taklif qiladi. Bolalik davrida jamoalar va qishloqlarda ona tilida olti yillik boshlang’ich maktab bo’lishi lozim. O’smirlar uchun shaharlarda lotin maktabi yoki gimnaziya bo’lishi kerak.
Komenskiy hamma uchun umumiy maktab bo’lishi lozim degan fikrni ilgari surdi. Uning fikricha onalar maktabida bolalar boshlang’ich ma`lumot, tabiat ilmi sohasida suv yer, havo, olov, yomg’ir, qor, muz, tosh, temir, daraxt, o’simlik, qush, ho’kiz va hokazolar nima ekanligini bilib olishlari kerak.
Bolalarni yoshlik chog’idanoq uy ruzg’or ishlariga, mehnatga o’rgatish kerak. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni axloqiy tarbiyalashda ozodalikka, mehnatsevarlikka, kattalarni hurmat qilishga, mo’minqobillik, rostgo’ylik, odillikka o’rgatish kerak.
Uning fikricha, lotin maktabi, gimnaziyada grek tillari, ona tili va hokazo fanlar o’qitilishi kerak.
Akademiyada ilohiyot, yuridik va tibbiyot fakultetlari bo’lishi kerak. Komenskiy didaktik prinsiplar deganda quyidagilarni nazarda tutadi:
1.Onglik va faollik.
2. Ko’rsatmalilik.
3. Izchilik va tizimlilik.
4. Mashq qilish, bilim va malakalarni puxta egallash.