3-kurslar uchun O‘quv-uslubiy majmua

Amaliy bilimlar zahirasi bilan bir qatorda aqliy rivojlanishning tuzilishida ta’lim olganlik o’z aksini topadi. Ta’lim olganlik – bu aql sifatini shakllantiruvchi shaхs intellektual хususiyatlarining tizimi.
Aqlning teranligi inson yangi materialni egallashda mavhumlashtira olishi mumkin bo’lgan belgilarning muhimligi bosqichi va ularni umumlashganligi darajasida namoyon bo’ladi.
Aqlning sustligi qarama-qarshilikda: bir qoliplikka, fikrlashdagi odatiylikka moyillikda, bir harakatdar tizimidan boshqasiga o’tishdagi qiyinchilikda namoyon bo’ladi.
Fikrning moslashuvchanligi maqsadga muvofiq o’zgaruvchanlikni talab etadi.
Aqlning barqarorligi insonga vazifalarni fikriy hal etish, ularning butun belgilarini хotirada eslab qolishga imkon beradi. Bu sifat tasniflashga oid biror vazifani hal etishda aniq ko’rinadi.
Fikriy faoliyatning anglanganligi – uning mahsuli sifatida so’zda ifoda etish imkoniyatida aks etadigan aqlning sifati.
Aqlning mustaqilligi – yangi bilimlarni, vazifalarni hal etishning yangi yo’llarini faol izlashda namoyon bo’ladi.
Fikrning tejamkorligi – kam vaqt sarflab etarlicha bilimlarni egallay olishda aks etadi.

7-mavzu: Tarbiya metodlari va vositalari
1.Tarbiya metodlari tushunchasi va ularning tarbiya jarayonidagi o‘rni. Xalq pedagogikasida tarbiya metodlaridan foydalanish. Sharq allomalarining tarbiya metodlari haqidagi fikrlari.
2.Tarbiya metodlari klassifikatsiyasi. Shaxs ongini shakllantiruvchi metodlar. Shaxs faoliyatini tashkil etish metodlari. Shaxs faoliyati, xulqini rag’batlantirish va jazolash metodlari. O’z-o‘zini tarbiyalash metodlari. Tarbiya usullari va vositalari. Tarbiya metodlarini tanlash asoslari.
3.Tarbiyalanganlikni tashxis qilish. Tarbiyalanganlikni aniqlash mezonlari. Tarbiyalanganlik darajasini aniqlashda tarbiyachi shaxsining o‘rni.
4. Tarbiyalanganlikni aniqlash metodlari: ommaviy, an’anaviy va diagnostik.

Tarbiya metodlari

Bola o`qishni, tarbiya olishni istaydi, katta bo`lib jamiyat hayotida faol ishtirok etishni xohlaydi. Pedagog uni qay usulda, qanday munosabatlar sharoitida, qanday pedagogik jarayonda tarbiyalashi lozimligini bilishi kerak. Shu bilan birga bola o`zini o`zgartirishda faol ishtirokchi ekanligini ham unutmaslik lozim.
O`qituvchi-do`st, murabbiy, yo`l boshlovchi bo`lgandagina o`quvchilar o`zlarining ichki olamlarini ochib ko`rsatadilar.
Yuqorida aytganimizdek, tarbiya tarbiyachi va tarbiyalanuvchi faoliyatlarini o`z ichiga olgan ikki yoqlama jarayon. Tarbiyachilar bilim va tarbiyaga ega bo`lgan kishilar, tarbiyalanuvchilar-bilim va tajriba o`rganuvchi yoshlardir. Ammo tarbiyalanuvchilar muayyan darajada faol faoliyat ko`rsatmasalar, tajriba va bilim o`rgana olmaydilar.
Demak, tarbiya metodi tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning hamkorlikdagi faoliyat va o`zaro ta`sir ko`rsatish usullaridir. Shaxsni shakllantirish maqsadida, bolaning ongi, his-tuyg’ulari, irodasi, xulq-atvori va munosabatlari tizimiga ta`sir ko`rsatish uchun tarbiya metodlari ishlatiladi. Ilmiy adabiyotlarda tarbiya metodlarini tarbiya usullari, deb ham yuritiladi.
Ta`lim metodlari, o`qituvchi sinfda birinchi marta sinf xonasini tozalash uchun shanbalik uyushtirmoqda. Bolalarga ish bo`lib berishdan oldin u lattani qanday qilib xo`llash, partalarni va polni artish haqida gapirib, ko`rsatib beradi. O`qituvchining so`zi bu erda uslub bo`lib hisoblanadi. Metod va uslub bir-biri bilan o`zaro bog’liq va pedagogik jarayon mohiyatiga ko`ra bir-biriga o`tib turishi mumkin.
O`quvchilarning jamoa va individual faoliyatlarini maqsadga muvofiq tashkil qilish uchun tarbiya shakllaridan foydalaniladi. Masalan, sinf majlisi, yig’ilishi, ertalabki saflanish, klub ishlari va boshqalar.
Tarbiya vositalari biron-bir tarbiyaviy masalani maqsadga muvofiq yo`l bilan hal qilishni tashkil etish uchun ishlatiladi (ko`rsatmali qo`llanmalar, kitoblar, radio, televidenie). Yana o`quvchilar jalb qilingan faoliyat turlari ham tarbiya vositasi bo`lishi mumkin. Kinofil’mlar, san`at asarlari, o`qituvchining jonli so`zi, bolalar o`yini, mehnat, sport, badiiy havaskorlik, ijtimoiy va boshqa faoliyat turlari tarbiya vositalari bo`lishi mumkin. Tarbiya vositalari tarbiyaviy maqsadlarni amalga oshirish uchun o`qituvchi-tarbiyachining tarbiya tizimiga kiritilishi lozim. Masalan, maktab kutubxonasi tarbiya vositasi bo`lishi uchun o`qituvchi va kutubxonachi yozuvchilar bilan uchrashuv, o`qilgan kitoblarni muhokamasini uyushtirishlari lozim.
Tarbiya natijasi tarbiyaviy jarayonning usullari, uslubi, vositalari va shakllaridan mohirona foydalanishga bog’liq.
Tarbiyachilar ta`sir etishning bola shaxsiyatiga maqbul metodni, tanlab olishlari, uning shaxsini o`zgartirish uchun kerakli sharoit yaratishlari lozim.
Tarbiya metodlari har bir bolaga, bolalalar jamoasiga alohida munosabatda bo`lishni nazarda tutadi.
Shunday qilib, tarbiya jarayonida o`qituvchi yakka o`quvchi yoki sinf jamoasi manfaati yo`lida biron-bir tarbiyaviy masalani hal qilish uchun o`quvchilarning yosh va individual hususiyatlarini, tarbiyalanganlik darajalarini, pedagogik vaziyat harakterini hisobga olgan holda ta`sir etishning turli-tuman metod, uslub va shakllarini majmuasiga tarbiya usuli deyiladi. Tarbiyaning metodlari, vositalari asrlar davomida shakllanib takomillashadi, o`zini oqlagan urf-odatlar an`anaga aylanadi. Binobarin, tarbiyada har bir xalqning o`z udumi, usuli tarixan shakllangan va tajribada sinalgan dunyoqarashi, tarbiya vositalari bo`ladi, shuning uchun tarbiya milliy va tarixiy zamindan uzilmasligi kerak.
Xalq pedagogikasining tarbiya metodlari
Xalq pedagogikasi chinakam o`zbekcha axloq, odob va tarbiyaning barcha qirralarini o`zida mujassamlashtirgan. Unda turli xil tarbiya metodlari va vositalaridan foydalaniladi, bu metod, vositalar nihoyatda rang-barang bo`lib, ko`p tomonlari bilan ilmiy pedagogikadan ustunlik qiladi. Chunki bu metodlar ilmiy pedagogikaning shakllanishida ham o`z ta`sirini o`tkazgan.
Xalq pedagogikasida qo`llanilgan juda xima-xil tarbiya metodlari quyidagi tarzda umumlashtirish mumkin.
1. Tushuntirish (o`rganish, odatlantirish, mashq qildirish).
2. Namuna (maslahat berish, uzr so`rash, yaxshiliklar haqida so`zlash, o`rnak bo`lish).
3. Nasihat berish, o`git (undash, ko`ndirish, iltimos qilish, yolvorish, tilak- istak bildirish, ma`qullash, raxmat aytish, duo qilish, oq yo`l tilash va hokazolar).
4. qoralash va jazo (ta`qiqlash, ta`na, gina, tanbeh berish, majbur qilish, koyish, ayblash, uyaltirish, qo`rqitish, nafratlantirish, ont-qasam ichirish, urish, kaltaklash va hokazolar).
Agar sinchiklab qaralsa, yuqorida keltirilgan to`rt xil metod umum bir yaxlitlikni ifodalaydi. Oldin bolaga umumiy manzara tushuntiriladi. Bolalar narsa va hodisalarga tushunmaganlarida tarbiyachi namuna metodidan foydalanadi, yoshlarning mustaqil kuzatuvchanligiga e`tibor beriladi. Unda ham tushunmaganlar kattalarning nasihati, o`giti orqali narsa va hodisalarning mohiyatiga yetadigan bo`lishadi. Bordi-yu unda ham bolalar tushunishmasa, yoki tushunishni istashmasa, unda qoralash va jazolash metodlaridan foydalanishga to`g’ri kelgan. Lekin bu so`ngi chora ekanligini xalq yaxshi tushungan. Hozirgi zamon ilmiy pedagogikasi qoralash va jazoni so`nggi chora, aniqrog’i kam samara beradigan chora ekanligini isbotlagan.
Xalq pedagogikasining nodir namunalari, tarbiya metodlari va tarbiyaviy ta`sirlar muayyan vositalar orqali amalga oshirilgan. Mehmon kutish, mehmonga borish, turli mehnat jarayonlari, xasharlar, turli gurunglar (choyxona, to`y marosimlari) sayllar, turli nishonlashlar (tug’ilgan kunni nishonlash, yigitlar bazmi, qizlar bazmi), musobaqalar, turli marosim va boshqalar o`ziga xos tarbiya vositasi vazifasini bajargan.
Inson qalbiga bugun ekilgan yaxshilik urug’i oradan o`n yillar o`tgach unib chiqadi, buni ilmiy asoslab oldindan ko`ra bilish kerak.
Tarbiya metodlarini o`rganish, tahlil qilish, bu metodlardan pedagogik jarayonda foydalanish ko`nikma va malakalarni egallashni osonlashtirish uchun ularni shartli ravishda bir necha guruhga bo`lib olamiz: ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar, faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq va tajribalarni shakllantirish metodlari, o`z-o`zini tarbiyalash metodlari hamda rag’batlantirish usullari, jazolash metodlari.

Ijtimoiy ongni shaklantiruvchi metodlar

Bu guruhga o`quvchilarda ilmiy dunyoqarash, e`tiqodni, ma`naviy va siyosiy g’oyalarni shakllantirish maqsadida ularni ongi, hislari va irodasiga ta`sir ko`rsatish metodlari kiradi.
Bu guruh metodlarining mohiyati shundaki, ular orqali jamiyat o`quvchilar ongiga qanday talablar qo`yayotgani yetkaziladi. Yoshlarning dunyoqarashlarini shakllantirish, hayot mazmunini tushunib olishlariga ko`maklashish maqsadida ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar ishlatiladi.
O`quvchilarda siyosiy onglilik va ijtimoiy faollik, ya`ni davlatni ichki va xalqaro siyosatini tushunish va idrok qilishni tarbiyalash lozim.
Tushuntirish bu ijtimoiy ongni shakllantirishda eng ko`p ishlatiladigan metoddir. Tushuntirishning mohiyati o`quvchiga qo`yilgan talabni, voqealarni, harakatlarning ijtimoiy, axloqiy, estetik mazmunini yoritadi va o`quvchilarga duyoviy bilimlarni egallashda, ongli intizomni, yuksak madaniyatni milliy g’ururli qilib tarbiyalashda yordam berishdan iborat.
Tushuntirishda o`quvchilarga mamlakatimiz fuqarosining o`z davlatiga nisbatan huquqlar va burchlar bilan bog’langanligi, u yashash va axloq me`yorlariga ongli rioya qilishi, mehnat va jamoada faollikni, ma`naviy etuklik haqida axborot beriladi. Bunda davlat bayrog’i, gerbi, madhiyasi, konstitutsiyasiga sadoqat ruhida tarbiya berishning ahamiyati katta. Shu sababli o`quvchilarga bayroq, madhiya, konstitutsiya haqida tegishli ma`lumotlar beriladi.
O`quvchilarga xalq, davlat oldidagi fuqarolik burchi, ya`ni o`zining Vatan oldidagi huquq va burchlarini bilish, ularga qat`iy amal qilish, qonunchilik, umumbashariy axloq me`yorlari buzilishiga murosasiz munosabatda bo`lish tushuniladi.
Suhbat va hikoya. O`quvchi shaxsini g’oyaviy va axloqiy shakllantirishda o`qituvchining jonli so`zi eng ta`sirli metod hisoblanadi. Suhbat uchun mavzu tanlashda uning mazkur sinf uchun dolzarbligi, bolalarda axloqiy ishonch uyg’otishning suhbat mazmuniga bo`lgan munosabatlarini va suhbatdan kutilayotgan natijani hisobga olish lozim.
Suhbat jonli, ommaviy, ishonarli bo`lishi katta ahamiyatga ega. Suhbat metodi sifatida o`quvchilarning hayoti, fan va texnika, etika-estetika va boshqa sohalardagi tasavvur va tushunchalari doirasini kengaytirishga yordam beradi. Suhbat samarasini o`quvchilarning ijobiy yoki salbiy javoblariga qarab bilish mumkin.
Suhbat turli mavzularda uyushtirilishi mumkin: etik mavzular (kishilarning jamiyatdagi axloq mezonlari, o`zini tutish qoidalari), estetik mavzularda (tabiat go`zalligi, shaxslararo munosabatlar, inson go`zalligi), siyosiy mavzularda (davlatning ichki va tashqi siyosati, dunyo voqealari), ta`lim va bilishga oid mavzularda (koinot, hayvonot dunyosi).
Suhbat davomida o`quvchilarning dilidagini aytish jasoratini uyg’otish, ularning fikrlarini tinglash, suhbatda faol qatnashishga erishish, ya`ni o`quvchilarni fikrlashga majbur qiluvchi savollar berish, mavzu bo`yicha o`z bilimlarini tahlil qilishga, tortishishga va haqiqatni anglashga erishishlari juda muhimdir.
Hikoya. O`quvchilar odatda hayotdan va badiiy adabiyotdan olingan aniq misollar bilan to`liq hikoyalarni qiziqib tinglaydilar. Ularga axloq mezonlari, tarix qoidalari, Vatanimizning tabiiy boyliklari, ajoyib mehnatkash kishilari, tarix, adabiyot, san`at haqida hikoya qilib berish mumkin. Badiiy adabiyot, radio, televidenie, gazeta va jurnallardagi maqolalar ham qimmatli manba bo`ladi. Suhbat ham, hikoya ham o`quvchilarning yoshiga mos mavzularda, ular tushunadigan so`zlar orqali o`tkazilishi kerak. Eng yaxshisi, suhbat va hikoya mavzusini o`quvchilarning o`zlari tanlasin, bunda suhbatning zavqliligi ta`minlanadi, o`quvchilar mavzuga befarq qaramaydilar. O`qituvchi suhbat mavzusini oldindan e`lon qilib, masalan: mehnatsevarlik yoki rostgo`ylik, halollik mavzularida suhbat o`tkazish uchun mavzuga oid maqolalar, matallar va maqolalar to`plashni topshiradi, bunda o`quvchilarning o`tkaziladigan tadbirda faolliklari yanada ortadi.
Namuna. O`quvchilar o`z atrofidagi kishilarda hamma yaxshi axloqiy sifatlarni ko`rishlari, o`qituvchilari, ota-onalari, oilaning katta yoshli a`zolari va boshqalarning fe`l-atvor, yurish-turishida bolalarga yetarli darajada namuna ko`rsatishlari nihoyatda muhimdir.
O`qituvchining shaxsan o`zi namuna bo`lishi, ayniqsa, katta ta`sir ko`rsatadi. Ular o`qituvchining darsda va hayotda o`zini qanday tutishini, atrofdagi kishilar bilan qanday muomala qilishini, o`z vazifalarini qanday bajarishini kuzatib yuradilar.
O`quvchilar yaqin kishilarining xulq-atvoriga taqlid qiladilar. Xulq-atvorlar bolalarda yaxshi sifatlarning, ba`zan esa yomon sifatlarning ham tarkib topishiga ta`sir ko`rsatadi. Shuning uchun o`qituvchi va ota-onalar har qanday holatda ham o`zlarini tuta bilishlari kerak, chunki qayerda bo`lishmasin, atroflarida bolalar borligini his etishlari lozim. Kattalarning so`zi bilan yurish-turish va xatti-harakatlarida tafovut bo`lmasligi kerak. Katta yoshdagi kishilarning, o`qituvchi va tarbiyachilarning bolalarga yaqin bo`lishlari, ularni o`zlariga moyil qila bilishlari, ular bilan yaqin aloqaga ko`nika olishlari ham ularning o`rnak bo`lishdagi kuchini oshirishga yordam beradi.
Respublikamizdagi ilg’or kishilarning hayoti va faoliyatidan olingan yorqin ma`lumotlar, adabiy asarlardagi, kinofil’mlardagi va spektakllardagi qahramonlar xatti-harakatidagi yaxshi namunalar bolalarning ongiga kuchli ta`sir qiladi.
Maktablarda ishlab chiqarish ilg’orlari bilan uchrashuvlar o`tkaziladi.O`quvchilar o`z otalari va onalarining ishlab chiqarishdagi muvaffaqiyatlari bilan faxrlanadilar, ularga taqlid qilishga intiladilar.
Namunadan xalq pedagogikasida ham keng foydalanilgan.
Ota-bobolarimiz o`z farzandlarini hamma yaxshilardan, donolardan, ulug’ kishilardan ibrat olishga da`vat qilib kelganlar. Masalan: "Qush uyasida ko`rganini qiladi". Juda oddiy ibora ostida qancha fikrlar jamlanib yotganligini hamisha ham faxmiga boravermaymiz. Bu bilan xalq, uyingda tartibli bo`l, aks holda bolang ko`chada tartibsiz bo`ladi. Bola oldida birovlarning g’iybatini qilma, bolang g’iybatchi bo`ladi, demoqchi.
Bunga o`xshash fikrlarni yana ko`plab keltirish mumkin.
Faoliyat jarayonida ijtimoiy xulq tajribalarini
shakllantirish metodlari
Bola rivojlanishining, uning o`zligini belgilashning asosiy omili-bu faoliyatdir. Faoliyat nuqtai nazaridan yondoshish qoidasi maktab hayotining hamma jabhalarida ta`lim-tarbiya jarayonlariga singib ketadi.
Faoliyat o`quvchilarning bilimlarini mustaqil egallashga undaydi, ularni qaysi ixtisosga moyilliklarini aniqlashga, ijodiy faoliyat tajribasini, hissiy qadriyat munosabatlarini o`zlashtirishga yordam beradi, ularning mustaqilliklarini oshiradi.
O`quvchilarni birinchi sinfdan boshlab qo`llaridan kelgan ijtimoiy foydali mehnat bilan shug’ullanishlariga erishish lozim. Bunday mehnat ko`pchilik, jamoa bo`lib bajarilganida yaxshi natija beradi.
Mashq va o`rgatish metodlari
Mashq bolalar faoliyatini oqilona, maqsadga muvofiq ravishda va har tomonlama tashkil qilish, ularni axloq mezonlari va xulq-atvor qoidalarini bajarishga odatlantirishdir. Odatlar bolalikda tarkib topadi va keyin mustahkamlanib boradi.
O`qituvchilar, ota-onalar bolalarda ijobiy odatlar shakllanishini kuzatib borishlari kerak. O`quvchilar odatlarni yaqinlaridan meros qilib olmaydi, balki ular orqali hosil qiladi. Odat ehtiyojga aylanadi. Mashq muayyan xatti-harakatlarni ko`p marotaba takrorlashni o`z ichiga oladi. Mashq va odatlantirish o`quvchi uchun ongli, ijodiy jarayondir. Mashq natijasida ko`nikma, odat, yangi bilimlar hosil qilinadi, o`quvchining aqliy qobiliyati rivojlanadi, axloqiy tajribasi kengayadi. Odatsiz tarbiya-poydevorsiz binoga o`xshaydi, odat esa muntazam mashq orqali mustahkamlanadi.
O`rgatish-ijtimoiy xulq-atvorning odatiy shakliga aylantirish maqsadida tarbiyalanuvchilarning bajarishlari uchun rejali va izchil tarzda tashkil qilinadigan turli harakatlar, amaliy ishlardir.
O`rgatish bir necha izchil harakatlar yig’indisidir. O`qituvchi bu harakatlarni ko`rsatib berishi, tushuntirishi, kuzatishi lozim (sinfda navbatchilik qilish).
Tarbiya amaliyotida mashq qilishning turli xillari mavjud: faoliyatda mashq qilish; kun tartibi mashqlari, maxsus mashqlar.
Faoliyatda mashq qilish mehnat, ijtimoiy faoliyat, jamoadagi faoliyat va o`zaro munosabat odatlarini tarbiyalashga qaratilgandir. Kun tartibi mashqlari maktabda, oilada o`rnatiladigan kun tartibiga amal qilish, shu bilan bog’liq o`z istak va harakatlarni boshqarish, ish va bo`sh vaqtdan to`g’ri foydalanish odatiga o`rgatadi. Maxsus mashqlar madaniy xulq, malaka va ko`nikmalarini hosil qiladi va mustahkamlaydi.
Topshiriq. O`quvchilarning mehnat topshiriqlarini jamoa bo`lib bajarishlari ularda ijtimoiy xulq tajribalarini shakllantirishda alohida ahamiyatga egadir. O`quvchilar o`z kuchlarini umumishga sarflashga, jamoa uchun mas’uliyatni his etishga o`rganadilar. Mehnat qilish bolani harakteri va irodasini o`stiradi.
-Bola faoliyatining shakllanishida burchga mas’uliyat hissini tarbiyalash lozim.
-O`quvchilar hayotiy faoliyatida tarbiyaviy jarayonning asosini tashkil qilishi zarur, qiziqarli, to`laqonli, bolalar yosh jihatlariga mos hayot iqlimini yaratish, mehnat, xayriya, ijtimoiy-fodali, ijodiy, ko`ngilochar va shunga o`xshash tadbirlar tashkil etilishi lozimligi, natijada o`quvchilar o`zlari yoqtirgan ishga qo`l ursinlar, muvaffaqiyat hissini tuyib, o`zlariga ishonchlari ortsin, axloqan barqaror bo`lsinlar. Sinfdan tashqari ishlarda o`quvchilarning bo`sh vaqtlarini jamoa foydasi uchun ommaviy, guruh, alohida shakllari va uslublari orqali tashkil etish mumkin. To`garak, klub ishlarining rang-barangligi, ular mazmunidagi yangiliklar, yigit va qizlarning shaxs sifatida shakllanishlari uchun yangi imkoniyatlar yaratadi.
Pedagogik talab. Pedagogik talab tarbiyaning eng muhim metodlaridan biridir. Talab turli vazifalarni bajarishi, ijtimoiy xulq-atvor mezonlarini ifodalashi, u yoki bu faoliyatda bajarilishi zarur bo`lgan aniq bir vazifa sifatida namoyon bo`lishi, turli ko`rsatma sifatida namoyon bo`lishi, u yoki bu harakatlarga undovchi bo`lishi mumkin.
O`z-o`zini tarbiyalash metodlari
O`quvchida o`z-o`zini tarbiyalashga ehtiyoj, ya`ni o`z ustida ongli, batartib ishlashga ehtiyoj paydo bo`lgandagina tarbiya jarayonini samarali deb hisoblasa bo`ladi. O`quvchilarni, ayniqsa, o`rta va katta yoshdagilarni o`z bilim va malakalarini mustaqil oshirishlariga yo`llash kerak.
O`z-o`zini tarbiyalash o`quvchilarning o`z-o`zini idora qilish organlari faoliyatida qatnashishlari, ularning ijtimoiy-faollik mavqeini shakllantirishning ta`sirchan vositasidir. O`quvchilar o`qishda, tarbiyada, dam olishda o`z-o`zini tarbiyalash metodlaridan foydalanadilar, o`z-o`zini tarbiyalash tashabbuskorlik va mustaqillikka undaydi.
Maktabda o`quvchilarning mustaqil faoliyati, ishi pedagogik jamoa bu ishga tayyor bo`lsagina o`qituvchilar va o`quvchilar o`rtasida o`zaro chuqur hurmat, xayrihohlik, ishonch bo`lgan sharoitdagina tashkil topishi mumkin. Barcha o`z-o`zini idora qilish tashkilotlari o`z faoliyati yuzasidan vaqti-vaqtida hisobot berib turishi, so`z bilan ish birga saqlanishi, har kim huquqlari va vazifalarini bajarishda ijtimoiy rag’batlantirilishi e`tiborda bo`lishi kerak.
O`z-o`zini tarbiyalash sifatlari bola bunga tayyor bo`lganda, u o`zini shaxs deb anglay boshlagach, amaliy ishlarda mustaqillik ko`rsata boshlagan vaqtda paydo bo`ladi. o`z-o`zini tarbiyalashda (axloqiy, jismoniy, hissiy-irodaviy va intelektual) maslahat va ko`rsatmalar berilishi lozim. Bunda o`quvchilarning o`zlariga xatti-harakatlariga tanqidiy ruhda munosabatda bo`lishga o`rgatish juda muhimdir. O`quvchilar o`zlari muayyan vaqtda belgilangan vazifalarni baholash uchun majburiyat oladilar va ularni kun tartibiga yozib qo`yadilar.
Shundan keyin vaqti-vaqti bilan o`zlari va ota-onalari oldida olgan majburiyatlarini bajarilishi haqida hisobot beradilar. Bu esa ularning o`z xatti-harakatlari uchun javob berishga, mas’uliyatlarni his etishlari uchun yordam beradi.
O`z-o`zini tahlil qilish. O`z shaxsini tahlil qilishga, xatti-harakatlari haqida o`ylashga o`rgatadi.
O`z-o`zini nazorat qilish uchun o`quvchi o`zining yurish-turishi, intizomi, ijobiy odatlarini ortib borish va aksincha, salbiy odatlarni kamayib borishi haqida muntazam ravishda kundaligiga yozib boradi.
O`z-o`zini baholash. O`quvchining qobiliyatini o`z kuchi bilan yuzaga chiqishiga yordamlashish zarur. O`z-o`zini baholash qiyin, lekin o`quvchini bunga yetarli tayyorlash mumkin. Buning uchun irodali bo`lishi, o`zining o`quvchilik ijtimoiy burchini tushunishi, o`qish va tarbiya olish uchun sabablar, motivlar asos bo`lishi, ya`ni tahsil va tarbiyalanishni hohlashi, o`zini o`rtoqlarining, yaqin kishilarining ko`zi bilan ko`rish va o`z-o`zini takomillashtirishga intilishi lozim.
O`z-o`zini baholash o`quvchi uchun o`zining imkoniyatlarini hisob-kitob qilish, baholash, o`ziga chetdan turib holisona baho berish, o`zidan qoniqish hosil qilishda yordam beradi.
Rag’batlantirish va jazolash metodlari
O`qituvchi bolalarning har biri o`sib, ulg’ayib, kamol topib borayotganidan xursand bo`layotganini sezishi kerak. Faqat shundagina bola o`zining olg’a siljib borayotganini ko`ra biladi, o`z-o`ziga, o`z kuchiga ishonadi. Uni hurmat qilishadi, unga ishoniladi, unga quloq solishadi,u jamoaga kerak, u o`qituvchini qiziqtiradi, ular bir-birlariga ishonadilar. Bunga erishish uchun rag’batlantirish usulidan foydalanish lozim.Chunki rag’batlantirish bolaga ishonishga, unda bo`lgan qobiliyat va fazilatlarning kuchini e`tirof etishga asoslangan. Rag’batlantirish o`quvchining ko`nglini ko`taradi, quvonch keltiradi, yanada yaxshiroq bo`lishga intilishga yordam beradi. Maktablar tajribasida rag’batlantirishning quyidagi turlari qo`llanadi:
1. O`quvchining kuchi etadigan, mas’uliyatli topshiriq berish orqali bolaga ishonch bildirish; bunda o`quvchi o`z qadr-qimmati bilan faxrlanadi;
2. Maqtash (ota-onalar, bolalar jamoasi oldida);
3. Esdalik sovg’asi (kitob, ruchka, o`quv asbobi va boshqalar);
4. Maqtov yorlig’i berish;
5. Stipendiya bilan taqdirlash;
6. Hurmat taxtasiga fotosuratni qo`yish;
7. Ma`suliyat va jamoaning minnatdorchiligi;
8. Safda birinchi o`rinda turish;
9. Musobaqalarda bayroq ko`tarish;
11. Gazeta-jurnal va radio-televidiniyelarda e`lon berish.
Har qanday rag’batlantirish pedagogik talablarni hisobga olgan holda qo`llanishi lozim. Ya`ni rag’batlantirish haqiqiy xizmatga muvofiq bo`lishi, ketma-ket bo`lmasligi, haddan oshirib maqtash, boshqa o`quvchilarga taqqoslab, ularni kamsitishga yo`l qo`ymaslik, rag’batlantirishga bo`lgan talabchanlikni bo`shashtirmaslik va hokazo.
Jazolash-bu tarbiyalanuvchilarning xatti-harakati va faoliyatiga salbiy baho berishdir.
Jazo ham o`quvchining va butun sinf manfaati uchun qo`llanadigan oxirgi tarbiya metodi. Jazo choralarini qo`llashda jismoniy jazo: urish, kaltaklash mumkin emas, bolani qo`rqitish, g’azablantirish ham yaxshi natija bermaydi, o`quvchi qo’rqqanidan yolg’on gapirishga o`rganadi, ikkiyuzlamachi bo`lib qoladi.
Maktablarda qo`llashi mumkin bo`lgan jazo choralariga quyidagilar kiradi:
Tanbeh berish eng yengil jazo chorasidir. O`qituvchi bolaga yuzma-yuz turib tanbeh beradi, buni kundaligiga yozib qo`yish mumkin.
Ogohlantirish-noma`qul xatti-harakatlarning oldini olish uchun qo`llaniladi.
Hayfsan berish-agar tanbeh va ogohlantirish kutilgan natijani bermasa, o`quvchi belgilangan intizomni buzaversa, o`quvchining aybi qay darajada va uning intizomni qanday sharoitda buzganini e`tiborga olib, unga hayfsan e`lon qilish mumkin.
Uyaltirish-qizartirish. Odamning eng nozik sezgilaridan biri uyat, or-nomus, sharm-hayodir. Odatda odamda izzat-nafs, odamiylik qancha kuchli bo`lsa, avvalo o`zini hurmat qilsa, unda or-nomus, uyat shunchalik kuchli bo`ladi. Bolalarni tarbiyalashda shu hislarni ehtiyotkorlik bilan o`stirish lozim, lekin hadeb uyaltiraverish va qizartiraverish yaramaydi. Bundan oqilona va o`z o`rnida foydalanish kerak, shundagina ijobiy natijaga umid qilish mumkin.
Jazo yaxshi o’ylab qo`llanishi lozim, qiziq ustida tinimsiz jazolash ham mumkin emas. Jazolar yakka harakterli, ya`ni bitta bo`lsin, o`quvchilarning aybiga mos, muvofiq bo`lsin, tez-tez qo`llanilmasin, jazolanuvchi ongida jazoni haqqoniy ekanligi aniq bo`lsin va ular o`z ayblarini sezsinlar. Jamoada muhokama qilish va jamoa tomonidan qo`llab-quvvatlangan jazo berilsa, uning ta`sir kuchi yana oshadi. Barcha hollarda ham jazo tarbiyalanuvchining jismoniy va ruhiy azob-uqubatlarga solmasligi, uni taxqirlamasligi, sha`nini bukmasligi kerak.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, yuqorida ta`riflab berilgan tarbiyaning umumiy metodlari o`quvchilarga pedagogik ta`sir ko`rsatish metodlarini hammasini qamrab olmaydi.
Pedagogika fani va amaliyoti har doim rivojlanib boradi, shuning uchun tarbiya jarayoni ham takomillashib boraveradi.
Tarbiyaning metodini muvaffaqiyatli qo`llanishiga, bu metod mazkur sinf jamoasining tarbiya tizimidan qanchalik o`rin olganiga, qo`llanilayotgan tarbiya vositalari qanchalik javob berishiga bog’liqdir.