3-Ma`ruza: Havo gigiyenasi, havoning tarkibi, fizik va kimyoviy hususiyatlari Reja

Atmosfera bosimi
Havo tufayli yuzaga keladigan bosim atmosfera bosimi deb aytiladi. Dengiz satxidan past joylarda bu bosim ortib borsa, yuqoriga ko`tarilgan sayin kamayib boradi. Havo bosimi me`yorda 760 mm simob ustiniga teng. Shuning uchun ham g’ovvoslik ishlarida kesson kasalligi, 3500-5000 m. balandlikga ko`tarilish natijasida esa tog’ kasaligi yuzaga kelishi mumkin. Balandlik kasalligi charchoqlik, bo`shashish, uyquchanlik, muskullarning tobora susayib borishi, bosh aylanishi, ko`ngil aynishi, qayt qilish, naqasning tezlashuvi va burun, xiqildoq hamda ichaklardan qon ketishi, es-xush yo`qolishi bilan namoyon bo`ladi.
1-jadval
Bofort shkalasi

Bofort ballari	Shamol tezligi m/sek	Shamol xarakteristikasi	Shamol ta`siri
0	0-0,5	Shtil (sukunat)	Mutlaqo shamol yo`q. Trubalardan tutun tik yuqoriga ko`tariladi.
1	0,6-1,7	Sekin shamol	Trubalardan tutun uncha tik ko`tarilmaydi.
2	1,8-3,3	Yengil shamol	Shamol esayotgani yuzga seziladi. Barglar shitirlaydi
3	3,4-5,2	Kuchsiz shamol	Barglar va mayda novdalar qimirlab turadi. Engil bayroqlar xilpiraydi.
4	5,3-7,4	O`rtacha shamol	Daraxtlarning ingichka shoxlari qimirlab turadi. Chang va qog’oz parchalarini shamol uchiradi.
5	7,5-9,8	Sovuqqina shamol	Katta-katta shoxlar qimirlab turadi. Suvda to`lqinlar paydo bo`ladi.
6	9,9-12,4	Kuchli shamol	Yo`g’on shoxlar qimirlaydi. Telefon simlari guvillaydi.
7	12,5-15,2	Qattiq shamol	Kichikroq daraxt tanalari tebranib turadi.dengizda ko`piklanadigan to`lqinlar paydo bo`ladi.
8	15,3-18,2	Juda qattiq shamol	Daraxt shoxlari sinib tushadi.shamol qarshisiga yurish qiyin bo`ladi.
9	18,3-21,5	Dovul	Bir oz shikast etkazadi.tutun trubalari va cherepitsa uzilib tushadi.
10	21,6-25,1	Kuchli dovul	Kattagina shikast etkazadi.daraxtlar ildizi bilan qulaydi.
11	25,2-29,0	Juda qattiq dovul	Katta-katta shikast etkazadi.
12	29 dan ortiq	To`fon	Joylarni harob qiladi.

Havoning kimyoviy tarkibi
Atmosfera havosining tarkibini doimiy, o`zgarmas deb hisoblamoq kerak. Havoning tarkibiga 21 % atrofida kislorod, 78 % atrofida azot, 0,04 % atrofida karbonat angidridi, o`zgarib turadigan miqdorda suv bug’lari va bundan tashqari, protsentning yuzdan bir ulushlari miqdorida ozon, vodorod, geliy, neon, kripton, ksenon va radon kiradi. Nafasdan chiqadigan havoda esa kislorod 15,5 - 18%, karbonat angidridi 2,5-5% ni tashkil etadi.
Mavzuga oid nazorat savollari
1. Xavoning bevosita va bilvosita ta`sirlari to`g’risida gapirib bering?
2. Xavoning gigienik xarakteristikasi qanday o`rsatkichlar yig’indisidan iborat?
3. Organizmning issiqlik muvozanati xolati deb nimaga aytiladi?
4. Organizmning fizikaviy va kimyoviy termoregulyatsiyalari to`g’risida tushuncha bering?
5. Absolyut, maksimal va nisbiy xavo namliklari to`g’risida gapirib bering?
6. Havo namligi sportchilar organizmiga qanday ta`sir ko`rsatadi?
7. Shamol deb nimaga aytiladi va Bofort shkalasi to`g’risida gapirib bering?
8. Atmosfera bosimi to`g’risida gapiring?
9. Nafasga olinayotgan va chiqarilayotgan xavo qanday kimyoviy tarkibga ega?


Asosiy adabiyotlar, darslik va o‘quv qo‘llanmalar

№	Muallif	Adabiyot nomi	Adabiyot turi	Nashr yili
1	Almatov K.T.	Ulg‘ayish fiziologiyasi	o‘quv qo‘llanma	M.Ulug‘bek nomidagi UzMU bosmaxonasi. T.2004.
2	Sodiqov B.A	Yosh fiziologiyasi va gigiyenasi	o‘quv qo‘llanma	Yangi asr avlodi 2009
3	Zayniddinov T, Sodiqov A, Iminjonov	Jismoniy tarbiya gigiyenasi va sportning tibbiy-fiziologik asoslar (Jismoniy tarbiya gigiyenasi)	o‘quv qo‘llanma	TDPU nashriyoti 2019 yil

Qo‘shimcha adabiyotlar
1. D.J.Sharipov “Salomatlik – barchaning va har bir kishining ishi” T., 2001 y.
2. Dubrovskiy V.I – Lechebnaya fizicheskaya kultura. Moskva, Vlados 1999 g
3. Zimkin N.V – Fiziologicheskie osnovы fizicheskoy kulturы i sporta
1995 g
4. Azimov I.G, Sobitov Sh - «Sport fiziologiyasi», Toshkent , 1993 y


Internet saytlari
1. www.cspi.uz
2. www.pedagog.uz
3. www.ziyonet.uz
4. www.edu.uz
5. www.sport.uz