3 Ma’ruza. Poydevorlarni loyihalashdagi asosiy xususiyatlar, tabiiy zamindagi sayoz poydevorlarning tuzilishi va ularni hisoblash

---

3 - Ma’ruza. Poydevorlarni loyihalashdagi asosiy xususiyatlar, tabiiy 
zamindagi sayoz poydevorlarning tuzilishi va ularni hisoblash. 
 
Reja: 
 
1. Zamin va poydevorlarni loyhalashning umumiy qoidalari. 
2. Bino va inshootlarning tasniflanishi 
3. Poydevorlar zaminini yuk ko’tarish qobiliyati bo’yicha hisoblash 
Bino va inshootlardan tushayotgan yukni zaminga uzatadigan bino va 
inshootlarning er osti yoki suv osti qismi poydevor deb ataladi. 
Poydevor - bino va inshootlarning mustaxkamlik, turg’unlik texnologiya 
to’zilishi, uzoq muddat ishlashishi, hamda iqtisodiy talablarga javob berishi kerak. 
Bino va inshootlar qanday maqsadlarga mo’ljallanganligiga qarab 
quyidagilarga bo’linadi (1.1-jadval). 
1.1-jadval. 
Bino va inshootlarning tasniflanishi 
Bino yoki 
inshoot 
turi 
Qanday 
maqsadga 
mo’ljallang 
aniqligi 
Bino yoki inshootning nomi 
Binolar 
Turar-joy 
Mehmonxona, yotoqxona, dam olish uylari, aholi 
yashaydigan uylar. 
Jamoat 
Ma’muriy, o’quv, sport, madaniy, ma’rifiy. 
Savdo, kino-teatrlar kommunal-xo’jalik va 
oshxonalar kino-teatrlar. 
Sanoat 
Zavodlar, fabrikalar, suv isitish qozonlari, elektr 
stanstiyalar 
Transport 
Angarlar, saroylar, vokzallar, depolar
Qishloq 
xo’jaligi 
Chorvachilik issiqxonalar, komplekslari, g’alla 
saqlash omborla-ri, parrandachilik fabrikalari va 
boshqalar. 
Inshootlar 
Qurilmalar 
Ko’priklar, tug’onlar, suv, ariq saqlash 
inshootlari, minoralar, sayilgoxlar (aerodromlar), 
suv bo’yi inshootlari va boshqalar 
Bino va inshootlar zaminining deformastiyalanishi, qurilish me’yorlari va 
qoidalarida cheklangan miqdordan ortib ketmasligi kerak (Ilova 1.1-jadval.) [9]. 
Hozirgi vaqtda qabul qilingan qoidalarga asosan barcha bino va inshootlar 
bikrligi bo’yicha uch turga bo’linadi. 

---

1. Nisbatan bikr inshootlar- turli murilar, temir eritish uchoqlari, moy, 
yog’lar, suv ko’targich inshootlari, ko’priklarning tayanchlari, tug’onlari va h.; 
bular turli cho’kishdan kam zararlangan holda, ular uchun bo’rg’ilash, shakl 
o’zgarishi ahamiyatlidir. 
2. Bikr inshootlar - rom va yaxlit holdagi temir-beton buyumlar, sanoat va 
jamoat binolari, temir beton sinchli yirik va yaxlit qurilmali binolar va h.), bu 
inshootlar uchun egilish va bukilishga oid shakl o’zgarishi xavfli. 
3. Egiluvchan inshootlar - suv saqlovchi idishlarning ostki qismlari, 
temirdan ishlangan qurilmalar, bo’linmalar va h., bular uchun bo’rg’ilash, egilish 
va bukilishga oid shakl o’zgarishlar ma’lum qiymatdan oshib ketmasligi kifoya. 
Hozirda zamin va poydevorlar loyihasi asosini grunt, poydevor va inshoot 
qurilmalarini birgalikda qarash qabul qilingan. 
Shuning uchun zamin va poydevorlarni loyihalashda asosiy masalani hal 
etish lozim: birinchisi, inshootning tegishli mustaxkamligi va turg’unligini 
ta’minlash; ikkinchisi, ashyolar sarfi, ish hajmi va ularning tan narxi nuqtai 
nazardan iqtisodiy arzon turini tanlashdan iborat. 
Zamin deformastiyalarini hisoblashda poydevorlar turini arzonlashtiradigan 
birdan-bir yo’l, zaminning yuk ko’tarish qobiliyatini to’la hicobra olish lozim. 
Buning uchun bino va inshootdan zaminga ta’sir etuvchi yuqori bosimni 
hisobga olish lozim. Yuqori bosim qiymati esa, inshoot uchun yo’l quyish mumkin 
bo’lgan deformastiyaga bog’liq bo’lmay, balki zaminning 
o’lchamlari, grunt katlamlarining turlari va ularning fizikaviy-mexanik 
xossalariga bog’liqdir. 
Agarda zaminni notekis deformastiyasi rivojlanish harakterini, bino va 
inshootlar bikrligini hisobga olsak u holda deformastiya va siljishni quyidagi 
shakllarini ajratish mumkin: 
1. Og’ish poydevor ikkita no’qtasini ular orasidagi masofaga tegishli 
absolyut cho’kishi farqi sifatida qaraladi (1.1-rasm). 
2. Bino va inshootni kengayishi - bitta ko’ndalang yoki bo’ylama o’sha 
joylashgan ular orasidagi masofaga tegishli ikkita yoki bir nechta poydevor 
cho’kishini farqi 
(1.2-rasm): 
(1.1) 
bunda S
l
va S
n
- o’zluksiz yoki ikkita poydevor chetki nuqtalarini cho’kishi 
3. Bino yoki inshootni nisbiy egilishi yoki egilish yo’lini, binoni egilgan qismi 
uzunligiga va egilgan qismi egriligiga nisbati bilan baholanadi (1.3-rasm): 
1.2) 

---

4. Bo’rg’ulash deganda inshootni uzunligi bo’yicha bir xil bo’lmagan ortishi
bo’lib, ayniqsa ushbu holatni rivojlanishi uni ikkita kesimida har xil tomonga qarab 
yuz berishi tushuniladi. 
5. Poydevorlarni gorizontal siljishi qurilmadan sezilarli gorizontal kuch 
ta’sir qilganda yuz beradi.