3-chizma Tabiiy o’sish ko’rsatkichining mintaqaviy xususiyatlari
Aholining tabiiy harakati qator omillar ta’sirida sodir bo‘ladi. Ushbu omillar shartli uch guruhga ajratiladi.
Ijtimoiy- iqtisodiy omillar: ishlab chiqarish munosabatlarining xususiyatlari, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi, aholining turmush tarzi, ma’lumotlilik va madaniyat darajasi, ayollarning ijtimoiy hayotda tutgan o‘rni, bandligi, din, urf odat va qadriyatlar.
Tabiiy-biologik omillar: tabiiiy sharoit, tabiiy ofatlar, erkak va ayol organizmining tashqi muhitga moslashish darajasi, iqlim va uning jinsiy yetuklikka, farzand ko‘rish davriga, turli epidemiya va kasalliklarga ta’siri.
Demografik omillar: aholining yosh-jinsiy tarkibi, nikoh va ajralish jarayonlari. Agar aholi tarkibida yoshlar salmog‘i yuqori va jinsiy mutanosiblik bo‘lsa, nikohga kirish, ya’ni oilalar paydo bo‘lishi uchun demografik imkoniyat mavjuddir. Bu hol o‘z navbatida tug‘ilishga ijobiy ta’sir etadi. Aksincha, aholi tarkibida qariyalar salmog‘i yuqori bo‘lsa, tug‘ilish kamayib, o‘lim hollari ko‘payadi.
Tabiiy o’sish bevosita tug’ilish darajasiga bog’liq bo’lib tug’ilish darajasi yuqori davlatlarda musbat ko’rsatgich, tug’ilish darajasi past davlatlarda esa manfiy kursatgichga ega.Tabiiy o’sishning yuqori sur’atlari saqlanishi yoki uning o’ta past darajaga tushib ketishi mamlakat iqtisodiyoti uchun turli muammolarni keltirib chiqaradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda bu muammolar asosan ishsizlik, ta’lim va sog’liqni saqlash sohalaridagi kamchiliklar bilan bog’liq bo’lsa, rivojlangan davlatlarda ular mehnat resurslari yetishmasligi, nafaqa va soliq tizimlarining beqarorligida o’z aksini topadi. SHu sababli ayrim davlatlar demografik vaziyatini o’zgartirish maqsadida maxsus moddiy, ma’muriy va targ’ibot choralarini qo’llab kelmoqda.
4-jadval Jahon davlatlari va mamlakatlarida tabiiy o’sish ko’rsatkichi, ‰
