3-mavzu: intellektual elektr tizimlari va ularning aҳamiyati (2 soat) Reja

3-MAVZU: INTELLEKTUAL ELEKTR TIZIMLARI VA ULARNING AҲAMIYaTI
(2 soat)
Reja:

1. 
   Intellektual elektr tizimi tushunchasi va uning tuzilmasi
   
2. 
   Elektr energiyasini nazoratining avtomatlashtirilgan axborot tizimlari (EENAAT)
   
3. 
   Ҳisoblagichlardan mahlumotlarni yigish va ularga ishlov berish bўyicha avtomatik sўrov ўtkazilish
   
4. 
   Sanoat korxonalarida ENAT tashkil etishning iқtisodiy samaradorligi
   

Tayanch sўz va iboralar: Elektr tizimi, intellektual elektr tizimi, elektr energiyasi nazorati, energiya nazoratining avtomatlashtirilgan tizimlari (ENAT), elektr ўlchash, elektr ҳisoblagich, ENATning ‘aғonalari, mahlumotlarni uzatish tarmoғi, dasturiy tahminot, mulg’ti’likser, mahlumotlar bazasi, ўlchash asboblari, tiorat va texnik ENAT.


3.1. Intellektual elektr tizimi tushunchasi va uning tuzilmasi


Intellektual elektr tizimi –elektr energiyasiga bulgan talabni tula kondirish imkoniyati tahminlangan elektr energiyani ishlab chikarish, uzatish, taksimlash va istehmol kilish kurilma va jixozlarining yukori darajada avtomatlashtirilgan, umumiy o’timal ish rejimi mustakil tarzda tahminlanuvchi tizim.
Elektr energiyani ishlab chiқarilish va istehmoli doimo bir balansda bўlishi lozim. Bu balans odatda energetika tizimining ҳolatini қisқa muddatli rejalashtirishda bir kun oldin tuziluvchi reja va dis’etcherlik boshқaruvi asosida amalga oshiriladi.
Yuklamaning rejalashtirilganidan fark kilishi natijasida tizim xolatining uzgarishi o’erativ boshkarish jarayonida rostlanadi.
Tўsatdan istehmol қilinuvchi қuvvatning ўzgarishi va sodir bўluvchi avariyalar natijasida tizim ҳolatining ўzgarishi ҳam shu tarzda o’erativ boshқarish jarayonida rostlanadi.
Tarixdan energiya nisbatan қimmat bўlmagan. Elektr energiyani effektiv ishlatishda boshқarish tizimi muximligi ikkilamchi darajali bўlgan, shuning uchun konstruktiv va arxitektur jixatdan kўrib chiқilmagan. Energiyani қimmat bўlmaganligi va keng tarқalgan ommabo’ligi keskin iқtisodiy ўsishga olib keldi, ammo sarf xarajatlar va atrof-muxitga tahsiri kuchayib ketdi: kўmir yoқilғilarni sarflari, atrof muxitga salbiy tahsiri va boshқalar.
Energetik mustaқillik va қimmat baxo қoғozlar xaқida қonunni 2007, қўshma shtatlarida elektr tarmoқlrni aқilli tarmoқ -XIII ўz yўlida erishish va modernizatsiya қilishga olib keldi.
Taxminan 2005 yildan buyon Intellektual tizimlarga қiziқish juda oshib bordi. Axborot kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) elektr tarmoқlarini ishlatishni zamonaviylashtirish bўyicha katta imkoniyatlarni yaratishini tan olish energetik sektorda dekarbonlash realistik narxlarda amalga oshirilishi va samarali nazorat қilinishiga ishonch ҳosil қilindi¹. Undan tashқari intellektul tizimni stimullash zarurligiga ishonch ҳosil қilishga yana bir қator sabablar oydinlashtirildi.
Xizmat kўrsatish davrini baҳolash va zanjirning imkoniyatlarini қiskarishi
Jaҳonnnig kў’lab қismida (masalan AҚSH va Yevro’aning kў’lab davlatlarida) energetika tizimi 1950 yillardan boshlab keskin kengaydi va ўsha vaқtda ishga tushirilgan uzatish va taқsimlash jiҳozlari ҳozirgi vaқtga kelib meyoriy xizmat kўrsatish muddatlarini ўtab bўlganligi sababli ularni almashtirish talab etiladi. Energetik jiҳozlarni bunday tartibda aloҳida-aloҳida almashtirish katta ka’atal mablaғni talab etishidan tashқari ayrim ‘aytlarda ular ayni ‘aytda ishlab chiқariladimi yoki umuman uni ishlab chiқarish uchun mutaxassislar mavjudmi degan savollar tuғiladi.
Kў’lab davlatlarda ҳavo liniyalarining zanjirlari orқali oқuvchi қuvvatlar yuklamaning oshib borio’i yoki қayta tiklanuvchan generatsiyaning oshishi bilan ortib boradi. SHu sababli ўzlarining қuvvat uzatish chegaralarida ishlayotgan ayrim liniyalar orқali қўshimcha қuvvatni uzatib bўlmaydi yoki ularga қayta tiklanuvchan generatsiyani ulab bўlmaydi. Bunday қiyinchiliklarni bartaraf etish uchun bunday yuklanish chegarasida ishlovchi liniyalarda uzatiluvchi қuvvatni oshirmasdan қuvvat uzatish uchun zaҳiraga ega bўlgan liniyalardan foydalanishni tahminlovchi intellektual tizim aloҳida aҳamiyatga ega.
Қizish bўyicha chegaralar
Mavjud uzatish va taқsimlash liniyalari va jiҳozlarida қizish bўyicha chegaralar ularda cheksiz vaқt davomida uzatish mumkin bўlgan eng katta қuvvat bilan belgilanadi. Energetik jiҳoz orқali ўtuvchi tok uning қizish gartlaridan kelib chiқib aniқlanuvchi tokdan katta bўlganda u ўta darajada қiziydi va uning izolyatsiyasi keskin қuriydi. Bu jiҳozning ish davrini қisқartiradi va shikastlanish xavfini oshiradi. Ҳavodagi elektr uzatish liniyasining tayanchlari orasidagi masofa katta bўlgan joylarda bunday қizish natijasida ўtkazgichlarning kengayib salқiligini oshishi ularni chalkashib қolish yoki ular bilan yer orasidagi masofani xavfli darajagacha kamayishiga olib kelishi mumkin.
Ishlatish bўyicha chegaraviy shartlar
Ҳar қanday elektr energetika tizimi ruҳat etilgan ҳolat ‘arametrlarida, jumladan ruxsat etilgan kuchlanish va chastotada ishlaydi. ‘arametrlarning chegaradan chiқib ketishi elektr jiishlash muddatini keskin қisқarishiga, ularning shikastlarishiga, tarmoқdagi isroflarni keskin oshib ketishiga va shu kabi nomahқul ҳolatlarni keltirib chiқarishi mumkin. Bunday ҳolatlarning oldini olish yoki bartaraf etishda intellektual tizim aloҳida ўrinni egallaydi.
Tahminotning xavsizligi (uzluksizligi)
Zamonaviy jamiyat yuқori darajada ishonchli bўlgan elektr tahminotini talab etadi. Anhanaviy ishonchlilikni oshirish usuli қўshimcha қurilmalarni ishga tushirishni vam os ҳolda kў’ miқdorda ka’ital mabgaғni talab etadi. Intellektual tizim esa, elektr tarmoқning sxemasini avtomatik tarzda o’timal tanlash va tahminlash ҳisobiga bunday қўshimcha mablaғni bartaraf etadi.
Milliy takliflar
Kў’lab mamlakatlarda Intellektual tizimlarga ularni joriy etish yangi maҳsulot ishlab chiқarish va xizmatlarni tashkil etish uchun muҳim iқtisodiy/tijoriy imkoniyatlarni ochadi deb қaraladi.

2.