Intellekt, intellektual mulk va intellektual faoliyat xaqida asosiy tushunchalar

Intellektual mulkni himoya langanlik darajasi

Rеja:

1. 
   Intellekt, intellektual mulk va intellektual faoliyat xaqida asosiy tushunchalar.
   
2. 
   Intellektual mulk ob’ektlarining tasnifi va tavsiflari.
   
3. 
   Intellektual mulkni muhofazalash sohasida O‘zbekiston qonunchilik hujjatlari tizimi.
   

1. Intellekt, intellektual mulk va intellektual faoliyat xaqida asosiy tushunchalar.

Odamzot o‘z tabiatiga ko‘ra jismoniy jihatdan eng mukammal mavjudot emas. U kuch, tezlik va epchillikda ko‘plab hayvonlardan ortda qoladi. Lekin insonda eng kuchli imtiyoz – uning intellekti mavjud.

Intellekt so‘zi lotincha intellectus so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, insonning aqli, ongi, fikrlash qobiliyatini bildiradi.
Intеllеkt – insоnni hayvоnоt dunyosidan ajratib turadigan asоsiy bеlgi bo`lib, rivоjlanishni sifat jihatidan yangi pоg`оnaga ko`taradi. Eng avvalо intеllеktual mulk intеllеktual faоliyat natijasidir. Barcha intеllеktual faоliyat ham intеllеktual mulk bo`la оlmasligi aniq. Insоn fikrlaydi, uning хayolida bеhisоb g`оyalar, lоyihalar tug`iladi, lеkin ularning hammasi ham hayotda amalga оshmay, qоlib kеtadi. Faqat bоshqalar tоmоnidan оb`еktiv ravishda qabul qilinadigan, ya`ni o`zining muayyan chеgaralariga ega bo`lgan g`оya va fikrlargina mulk bo`la оlishi ravshandir.
Yaratilgan yangilik va iхtirоlar ilmiy tadqiqоt ishlari bu - aqliy mехnat bo`lib uning natijalari ishlab chiqarishga qo`llanilsa, u Intellektual mulk hisоblanadi va quyidagi ko`rinishlariga ega bo`lishi mumkin:
1. Yangilik
2. Iхtirо
3. Fоydali mоdеllar
4. Sanоat namunalari (prоm.оbraztsu)
5. Tоvarlik bеlgilari.
6. Yangi nоmlar.
Shulardan fоydali mоdеlda birоr bir tехnik vazifani yеchishda kiritilgan ma`lum bir fоrmula va yеchimlar kiritiladi.
Sanоat namunalari - qilingan yangilikni qurilgan namunasi va ularning har tоmоnlama estеtik ko`rinishlari hisоbga оlinadi.
Tоvarlik bеlgisi - tоvarga qo`yilgan tamg`a bo`lib bu bоshqa tashkilotlarning tоvarlaridan farq qilishi uchun bеriladi.
Qilingan yangilik va iхtirоlar uchun mualliflik guvохnоmasi yoki patеnt bеriladi. Mualliflik guvохnоmasi umrbоd bеrilib, patеnt esa ma`lum vaqtgacha saqlanadi.
Inson faqat intellektga ega bo‘lgandagina oqilona ishlar qilishi, ijod bilan shug‘ullanishi va ma’naviy jihatdan to‘laqonli hayot kechirishi mumkin. Inson o‘z oldiga vazifalar qo‘ya oladi va ularni hal qilish yo‘llarini izlaydi, fan va san’at asarlarini yaratadi, texnikaning yangi namunalarini ixtiro qiladi, tobora takomillashgan har tomonlama mukammal tovarlar ishlab chiqaradi, bino va sanoat korxonalari quradi.
Intеllеktual faоliyatning kеyinchalik qandaydir birоr-bir оb`еktiv (mоddiy) shaklda ifоdalana оladigan natijalarigina intеllеktual mulk bo`ladi dеb aytish mumkin.
Insoniyat dahosi, uning intellekti bizni o‘rab turgan tabiatni, olamni o‘zgartirishga qodir.
Inson hayotining maqsadi – eng yaxshi narsalarga intilishdir. Ibtidoiy tuzumdan, ya’ni ilk mehnat qurollari yaratilgandan boshlab inson har doim o‘zining turmush tarzini yaxshilash, o‘z ijodiy salohiyatini amalga oshirish yo‘llarini tinimsiz izlab kelgan. Shuning uchun ham qadim zamonlardan insoniyat jamiyatida birinchi olimlar, ixtirochilar, rassomlar va musiqachilar paydo bo‘lgan. Ular insonlar hayoti va turmushini yengillashtiruvchi asbob–uskunalar ixtiro qilishgan, chorvachilik va qishloq xo‘jaligini o‘zlashtirib, atrof muhitdan himoyalanish uchun uylar qurishgan, yuklarni tashish vositalarini o‘ylab topib, dengizda suzish uchun kemasozlik bilan shug‘ullanishgan va bu bilan texnik, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotni ta’minlab kelishgan.
G‘ildirak, kamon va uning o‘qi, eshkak va qayiq, kulolchilik uskunasi, va boshqalarning ixtiro qilinishi insoniyatning eng buyuk yutuqlari qatoriga kiradi.
Bugungi kunda bizni o‘rab turgan borliq va barcha narsalar, kundalik ust–bosh va ro‘zg‘or buyumlaridan tortib koinotdagi yo‘ldoshlargacha qachonlardir inson tomonidan ixtiro qilingan va uning intellektual faoliyati natijasi hisoblanadi. Intellektual faoliyat insoniyat jamiyati rivojlanishining asosiy sababidir.
Intellektual faoliyatning eng muhim turlari fan, san’at va texnik ijodiyot xalqlar va millatlar, davlat va sivilizatsiyalar rivojining doimiy yo‘ldoshidir. Lekin fan va texnika taraqqiyoti ko‘p asrlar mobaynida faqat insoniyat jamiyatining ehtiyojlarini qondirish vositasi bo‘libgina xizmat qilib qolmadi. Aksincha, tarixdan ma’lumki, fan va texnikaning rivojlanishi, adabiyot va san’at asarlari aksariyat hollarda teskari ta’sir ko‘rsatib, insoniyat munosabatlarining rivojlanishida asos bo‘lgan va nafaqat ayrim kishilar, balki butun bir davlatlar va sivilizatsiyalar taqdiriga ta’sir etgan. Bunday ta’sir ayniqsa XX asrda, ilmiy–texnika inqilobi iqtisodiy va industrial rivojlanishda katta o‘zgarishlarga olib kelgan vaqtda yorqin
namoyon bo‘ldi va bugungi kunda jahonda shakllangan iqtisodiy va siyosiy tizimni belgilab berdi.
Insoniyat jamiyati o‘z boshidan quldorlik, feodalizm, kapitalizm, sotsializmni kechirdi. XXI asrning boshida, asosiy rivojlantiruvchi kuchi raqobat bo‘lgan bozor iqtisodiyoti eng samarali iqtisodiy tizim ekanligi tan olindi. Ma’lumki, raqobatsiz rivojlanish bo‘lmaydi, shu bois hozirgi zamonda raqobat kurashi barcha sohalarda, davlatlar, butun bir mintaqalar va iqtisodiy ittifoqlar o‘rtasida yuz bermoqda. Raqobat har doim jamiyatning harakatlantiruvchi kuchi bo‘lgan, shuning uchun insoniyat rivojlanishini hech bir mubolag‘asiz raqobat kurashi tarixi, deyish mumkin.
Aynan raqobat texnikani rivojlantirish, texnologiyalarni takomillashtirish, yangi buyumlar yaratish va bozorga xaridorgir tovarlar taklif etish, doimo ularning sifatini yaxshilab borish, mahsulot tannarxini pasaytirish, jami imkoniyatlarni amalga oshiriga undovchi ob’ektiv iqtisodiy omildir.
Hamma vaqt ham raqobat kurashida kim intellektual imkoniyatlar va intellektual faoliyat natijalaridan unumli foydala olsa faqat o‘sha muvaffaqiyatga erishishi mumkin.
Shuning uchun yetakchi industrial davlatlar oldida butun jamiyat farovonligi yo‘lida yaratilayotgan ixtirolar, yangi texnologiyalarning uzluksiz oqib kirishi, yangi tovarlarning bozorga chiqarilishi uchun qanday sharoit yaratish zarur degan vazifa turibdi.
Inson muayyan narsaga xo‘jayinlik yoki mulkka egalik huquqini qo‘lga kiritgan taqdirdagina undan samarali va oqilona foydalanish yo‘llarini izlaydi.
Bundan shunday mantiqiy xulosa kelib chiqadiki, insonning bilim olish, ixtiro qilishga tabiiy intilishi va ijodi mahsulidan iqtisodiy samara olinishi bir–biriga mos kelgandagina u o‘zining ijodiy salohiyatidan oqilona foydalana oladi, shu bois doimiy izlanishdan manfaatdor bo‘ladi.
Faqat mulk egasigina o‘z mulkidan yuqori darajada samarali va oqilona foydalanib, uni boshqara oladi.
Bunday iqtisodiy rag‘batlantirishning eng maqbul usuli shundan iboratki, inson o‘z intellektual salohiyati natijalariga mulkchilik huquqiga ega bo‘lishi, ya’ni, intellektual mulkka egalik qilishi kerak. Zero undan boshqa hech kim bu natijalarga xo‘jayinlik qila olmasin. Faqat uning o‘zigina intellektual ijodi natijalaridan o‘z istagicha foydalanish va boshqa shaxslarga sotish borasida mutlaq huquqqa ega bo‘ladi.
Shu yerda biz hozirgi vaqtda jahondagi eng muhim tushunchalardan biri hisoblagan intellektual mulk tushunchasiga duch kelamiz. Eng avvalo intellektual mulk intellektual faoliyat natijasidir.
Barcha intellektual faoliyat ham intellektual mulk bo‘la olmasligi aniq. Inson fikrlaydi, uning hayolida behisob G‘oyalar, loyihalar tug‘iladi, lekin ularning hammasi ham hayotda amalga oshmay, qolib ketadi. Faqat boshqalar tomonidan ob’ektiv ravishda qabul qilinadigan, ya’ni o‘zining muayyan chegaralariga ega bo‘lgan g‘oya va fikrlargina mulk bo‘la olishi ravshandir.
Intellektual faoliyatning keyinchalik qandaydir biror–bir ob’ektiv (moddiy) shaklda ifodalana oladigan natijalarigina intellektual mulk bo‘ladi deb aytish mumkin.
Intellektual faoliyat odatda juda ko‘p qirrali bo‘lib, keng miqyosda o‘zgarib turishi mumkin. Butunjahon intellektual mulk tashkiloti (BIMT) quyidagilarni haqli ravishda o‘zining shiori deb e’lon qildi:

• 
  Insoniyat dahosi jami san’at asarlari va ixtirolarning manbaidir.
  
• 
  Bu asarlar insonga munosib hayot kafolatidir.
  
• 
  Barcha turdagi san’at asarlari va ixtirolarni ishonchli himoyalash har bir davlatning burchidir.