3-mavzu. Nutq rivojlantirishning psixolingvistik va ta’limiy asoslari. Reja

Til qonuniyatlari

• Beshinchi qonuniyat: Nutq me’yorlarini o’zlashtirish tilni his etishning rivojlanishiga Ma’lumki, ta’limda biror-bir yutuqqa erishish tarbiyaga bog’liq. SHuning uchun ham maktabgacha yoshdagi bolalarning madaniy xulq-odatlarini shakllantirishga muayyan darajada e’tibor berish lozim.

• Bundan tashqari, tadqiqotchilar tomonidan nutqni boyitish jadalligi tilni his etish, bilish imkoniyatlari (sezish, xotira, idrok qilish, fikrlash), iroda kuchining rivojlanishiga ham bog’liq.

• Nutqni samaraliroq rivojlantirish

• bolalarning tevarak-atrof ob’ektlari (kishilarning hayoti va mehnati, hayvonlar, o’simliklar olami, suv osti dunyosi) to’g’risidagi tasavvurlarini aniqlash va izchil, rejali tarzda kengaytira borish talab etiladi.

• SHu o’rinda tevarak-atrof ob’ektlarini o’rganishda nimalarga erishish mumkinligini aniqlab olishimiz lozim bo’ladi. Buning uchun, avvalo, nutq o’stirishga oid tevarak-atrof manbalarining o’zini guruhlashtirish taqozo etiladi.

• Nutqni rivojlantirishning samaradorligini oshirish rejasida nafaqat tevarakatrof ob’ektlari ustida oddiy kuzatishlar (mushohadalar) uchun, balki ularni o’rganish uchun ham sayrlar, sayohatlar o’tkazish muhimdir.

• Tevarak-atrofni o’rganishda (tarbiyachilar yoki ota-onalar tomonidan) bolalar shunchaki kuzatmasliklari, balki predmetlarni ularning qismlari, elementlarini ko’rib, jarayonlar, hodisalarni idrok eta borib, ular to’g’risida mulohaza yuritishlari ham lozim.

• Tevarak-atrofni o’rganish

• Mazkur usul bilan maktabgacha katta yoshdagi bolalarning bog’lanishli nutqidagi kamchiliklar narsa-predmetlarning nomlarini so’zma-so’z va eslash orqali to’ldiriladi.

• Bunday yondashuv shu bilan bog’liqki, inson biron narsani o’z qo’li bilan bajarsa, uni ko’proq va to’laroq esda saqlaydi.

• Bunga erishish uchun tarbiyachi oldiga qiyoslash, taqqoslash, ajratish, umumlashtirish, tahlil qilish va boshqa shu kabi usullardan foydalanish vazifasi qo’yiladi.

• Bundan tashqari, o’rganish jarayonida) maktabgacha katta yoshdagi bolalarni mehnatning ular uchun qulay bo’lgan turlari (ariqchalarni tozalash, daraxtlar tagini yumshatish, gullarni parvarish qilish)ga jalb qilish muhimdir.

• Maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish ko’p jihatdan quyidagi narsalarning to’g’ri hal etilishiga bog’liq:

• - ta’limning didaktik materiallarni o’zlashtirish uchun foydalaniladigan metod va usullari;

• - o’quv materialining mazmuni, uni o’rganishning ayrim usullari hamda ularga tegishli tamoyillarga tayanib, tarbiyachi nutq o’stirish bilan bog’liq bo’lgan barcha ishlarni rejalashtirmog’i zarur.

• - nutqni rivojlantirishga doir didaktik materiallar (tarbiyachi va ota-onalarning ma’lum maqsadga qaratilgan nutqi, bolalarga o’qib yoki aytib beriladigan ertaklar, qo’shiqlar, hikoyalar);

• - ta’limni tashkil etish (tevarak-atrof ob’ektlarini saralash, shunga bog’liq nutq o’stirishni rejalashtirish).

• Ayni muammoga oid tadqiqot ishlari olib borish jarayonida nutq o’stirish borasida quyidagi didaktik tamoyillarga tayanib ish ko’rish yaxshi natija beradi degan xulosaga keladi:

• - nutq organlari hamda qo’lni o’rgatish uchun nutq materialini tushunish;

• - nutq ifodaliligini baholash.

• - nutq ahamiyatini tushunish hamda leksik va grammatik ko’nikmalarni rivojlantirish;

• Buning uchun maktabgacha yoshdagi katta bolalarda

• muayyan hissiyotni rivojlantiradigan didaktik materiallarni tanlash maqsadga muvofiqdir;

• muayyan mavzuga oid yozma nutqni og’zaki nutq bilan qiyoslash;

• - ona tiliga muhabbat tuyg’usini rivojlantirish tamoyili (bu o’rinda bolalarga, xususan, nutqda ona tili faktlarini qo’llash an’anasini o’zlashtirish bo’yicha ta’limni tashkil etish nazarda tutiladi);

• -nutqning asta-sekin boyib borishi