3-mavzu. Nutq va muomala muomala texnikasi va strategiyasi. Reja

aktiv xolat. Bu — agar kreslo yoki divan kabi mebel bo’lsa, unga bemalol yastanib yoki yotib olmaslik, suhbatdoshning yuzidan tashqari joylariga qaramaslik, mimika, bosh chayqash kabi xarakatlar bilan uning har bir so’ziga qiziqayotganligingizni bildirishni nazarda tutadi;

suhbatdoshga samimiy qiziqish bildirish. Bu nafaqat suhbatdoshni o’ziga jalb qilib, balki keyin navbat kelganda o’zining har bir so’ziga uni ham ko’ndirishning samarali yo’lidir.

o’ychan jimlik. Bu suhbatdosh gapirayotgan paytda yuzda mas’uliyat bilan tinglayotganday tasavvur qoldirish orqali o’zingizning suhbatdan manfaatdorligingizni bildirish yo’li.

Agar biz suhbatdoshimizni yaxshi, diqqat bilan tinglasak, bu bilan biz unda o’z-o’ziga xurmatni ham tarbiyalaymiz. Demak, tinglash jarayoni ko’pchilik tasavvur qilgani kabi unchalik passiv jarayon emas ekan. Uning muloqotning samarali bo’lishidagi ahamiyati nihoyatda katta. Chunki tinglash qobiliyati gapiruvchini ilhomlantiradi, uni ruhlantiradi, yangi fikrlar, g’oyalarning shakllanishiga sharoit yaratadi. Shuning uchun ma’ruzachi professorning har bir chiqishi va ma’ruzasi agar talabalar tomonidan diqqat bilan tinglansa, bu pedagogik muloqotdan ikkala tomon ham teng yutadi.
Agar muloqot jarayonida ishtirok etuvchi ikki jarayon — gapirish va tinglashning faol o’zaro ta’sir uchun teng ahamiyatini nazarda tutsak, bu jarayon qatnashchilarining psixologik savodxonligi va muloqot texnikasini egallashining ahamiyatini anglash qiyin bo’lmaydi. Shuning uchun ham ijtimoiy psixologiyada odamlarni samarali muloqotga ataylab o’rgatishga juda katta e’tibor beriladi. Bu boradagi fanning o’z uslubi bo’lib, uning nomi ijtimoiy psixologik trening (IPT) deb ataladi. IPT — muloqot jarayoniga odamlarni psixologik jihatdan hozirlash, ularda zarur kommunikativ malakalarni maxsus dasturlar doirasida qisqa fursatda shakllantirishdir. Eng muhimi IPT mobaynida odamlarning muloqot borasidagi bilimdonligi ortadi.
3.5. Muloqotning psixologik tizimi.
Til muomala vositasidir. Til muomalaga kirishuvchilar o’rtasidagi kommunikasiyani ta’minlaydi, chunki uni axborot beruvchi ham, uni qabul qiluvchi ham birday tushunadi. Boshqa kishiga axborot beruvchi (kommunikator) va uni qabul qiluvchi (resipiyent) muloqot jarayonida bir xil tildan foydalanishi kerak, aks holda bir-birini to’g’ri tushunolmaydi.
Muloqot ishtiroqchilari o’z ongida bir-birlarining ichki dunyosini qayta tiklashga, his-tuyg’ularini, xulq-atvorining sabablarini fahmlab yetishga harakat qiladi. Shaxsga boshqa odamlarning faqat tashqi qiyofasi, ularning fe’l-atvori va hatti-harakatlari, ular qo’llanadigan kommunikativ vositalargina bevosita in’om etilgan va ana shu ma’lumotlarga tayangan holda o’zi bilan muloqotga kirishgan odamlarning kimligini tushunib yetish, ularning qobiliyatlari, niyatlari kabilar haqida xulosa chiqara olish uchun muayyan ishni bajarishiga to’g’ri keladi. Taniqli psixolog S.L.Rubinshteyn shunday deb yozgan edi: “Kundalik hayotda odamlar bilan muloqotga kirishar ekanmiz, biz ularning xulq-atvoriga qarab mo’ljal olamiz. Negaki, biz ularning tashqi ma’lumotlari mohiyatini guyo “o’qib”, ya’ni “mag’zini chaqib” chiqamiz, shu yo’sinda matnning ichki psixologik jihati mavjud bo’lgan mazmunini aniqlaymiz. Bunday o’qish naridan beri tez yuz beradi, chunki atrofdagilar bilan muloqot jarayonida bizda muayyan darajada ularning fe’l-atvoriga nisbatan avtomatik tarzda amal qiladigan psixologik ichki ma’no hosil bo’ladi.
Bir qarashda osonga o’xshagan shaxslararo muloqot ja­rayoni aslida juda murakkab jarayon bo’lib, unga odam hayoti mobaynida o’rganib boradi. Muloqotning psixologik jihatdan murakkab ekanligi haqida B.F. Parigin shunday yozadi: «Muloqot shunchalik ko’p qirrali jarayonki, unga bir vaqtning o’zida quyidagilar kiradi:
a) individlarning o’zaro ta’sir jarayoni;
b) individlar o’rtasidagi axborot almashinuvi jarayoni;
v) bir shaxsning boshqa shaxsga munosabati jarayoni;
g) bir kishining boshqalarga ta’sir ko’rsatish jarayoni;
d) bir-birlariga hamdardlik bildirish imkoniyati;
s) shaxslarning bir-birlarini tushunishi jarayoni.
Muloqotning turli shakllari yoki bosqichlari mavjud bo’lib, dastlabki bosqich – odamning o’z-o’zi bilan muloqotidir. T. Shibutani «Ijtimoiy psixologiya» darsligida: «Agar odam ozgina bo’lsa ham o’zini anglasa, demaq u o’z-o’ziga ko’rsatmalar bera oladi», - deb to’g’ri yozgan edi. Odamning o’z-o’zi bilan muloqoti aslida uning boshqalar bilan muloqotining xarakterini va hajmini belgilaydi. Agar odam o’z-o’zi bilan muloqot qilishni odat qilib olib, doimo jamiyatdan o’zini chetga tortib, tortinib yursa, demaq u boshqalar bilan suhbatlashishda, til topishishda jiddiy qiyinchiliklarni boshdan kechiradi, deyish mumkin. Demaq boshqalar bilan muloqot – muloqotning ikkinchi bosqichidir.
A.N. Leontyev o’zining «Psixika taraqqiyotidan ocherklar» kitobida muloqotning uchinchi shakli – avlodlar o’rtasidagi muloqotning ahamiyati to’g’risida shunday deb yozadi: «Agar barcha katta avlod o’lib ketganda, insoniyat turi yo’q bo’lib ketmasdi, lekin jamiyatning taraqqiyoti ancha orqaga surilibgina emas, balki yo’qolib ham ketishi mumkin edi». Haqiqatan ham, avlodlararo muloqotning borligi tufayli har bir jamiyatning o’z madaniyati, madaniy boyliklari, qadriyatlari mavjud bo’ladiki, buning ahamiyatini tushungan insoniyatning eng ilg’or vakillari uni doimo keyingi avlodlar uchun saqlab keladilar hamda ta’lim, tarbiya va kundalik muloqot jarayonida uni avloddan-avlodga uzatadilar.
Muloqot murakkab jarayon bo’lganligi uchun ham ayrim olingan muloqot shaklini analiz qilganimizda, unda juda xilma-xil ko’rinishlar, komponentlar va qismlar borligini aniqlashimiz mumkin. G.M. Andreyeva muloqotning quyidagi tuzilishini taklif etadi:
1. Muloqotning kommunikativ tomoni (ya’ni muloqotga kirishuvchilar o’rtasidagi ma’lumotlar almashinuvi jarayoni).
2. Muloqotning interaktiv tomoni (ya’ni muloqotga kirishuvchi tomonlarning xulq-atvorlariga ta’sir jarayoni).
3. Muloqatning perseptiv tomoni (ya’ni muloqotga kirishuvchi tomonlarning bir-birlarini idrok etishlari va tushunishlari bilan bog’liq bo’lgan murakkab psixologik jarayon).
Bu strukturaning har bir tomonini batafsil ko’rib chiqamiz.
Ko’pgina olimlar muloqotning inson hayotidagi ahamiyatiga to’xtalib o’tar ekanlar, uning qator vazifalari, funksiyalarini ajratadilar. Masalan, taniqli rus olimi B.F. Lomov uning funksiyalariga quyidagilarni kiritadi:
a) ma’lumotlar almashinuvi funksiyasi;
b) xulq-atvorni boshqaruv;
v) hissiyotlar al­mashinuvi.
Bu funksiyalar aslida G.M. Andreyeva ajratgan muloqot qismlariga ham mos keladi, ya’ni har bir muloqot jarayonida Lomov qayd etgan vazifalarni topish mumkin.
Muloqotning hayotimizdagi shakl va ko’rinishlariga kelsak uning har bir shaxsning hayotiy vaziyatlarga mos keladigan, o’sha vaziyatlardan kelib chiqadigan ko’rinishlari va turlari haqida gapirish mumkin. Lekin umumiy holda, har qanday muloqot yo rasmiy yoki norasmiy tusda bo’ladi. Agar rasmiy muloqot odamlarning jamiyatda bajaradigan rasmiy vazifalari va xulq-atvor normalaridan kelib chiqsa, masalan, rahbarning o’z qo’l ostida ishlayotgan xodimlar bilan muloqoti, professorning talaba bilan muloqoti va hokazo, norasmiy muloqot – bu odamning shaxsiy munosabatlariga tayanadi va uning mazmuni o’sha suhbatdoshlarning fikr-o’ylari, niyat-maqsadlari va emosional munosabatlari bilan belgilanadi. Masalan, do’stlar suhbatdoshi, poyezdda uzoq safarga chiqkan yo’lovchilar suhbati, tanaffus vaqtida talabalarning sport, moda, shaxsiy munosabatlar borasidagi munozaralari. Odamlarning asl tabiatlariga mos bo’lgani uchun ham norasmiy muloqot doimo odamlarning hayotida ko’proq vaqtini oladi va bunda ular charchamaydilar. Lekin shuni ta’kidlash kerakki, odamda ana shunday muloqotga ham qobiliyatlar kerak, ya’ni uning qanchalik sergakligi, ochiq ko’ngilligi, suhbatlashish yo’llarini bilish, til toshishnn qobiliyati, o’zgalarni tushunishi va boshqa shaxsiy sifatlari kundalik mu­loqotning samarasiga bevosita ta’sir ko’rsatadn. Shuning uchun hamma odam ham rahbar bo’lolmaydi, ayniqsa, pedagogik ishga hamma ham qo’l uravermaydi, chunki buning uchun undan ham rasmiy, ham norasmiy muloqot texnikasidan xabardorlik talab qilinadi.
Muloqot mavzun va yo’nalishiga ko’ra, uning: ijtimoiy yunaltirilgan (keng jamoatchilikka qaratilgan va jamiyat manfaatlaridan kelib chiqadigan muloqot); guruhdagi predmetga yo’naltirilgan (o’zaro hamkorlikdagi faoliyatni amalga oshirish mobaynidasi muloqot – mehnat, ta’lim jarayonidagi yoki konkret topshiriqni bajarish ja­rayonida guruh a’zolarining muloqoti); shaxsiy muloqot (bir shaxsning boshqa shaxs bilan o’z muammolarini ochish maqsadida o’rnatgan munosabatlari; pedagogik muloqot (pedagogik jarayonda ishtirok etuvchilar o’rtasida amalga oshiriladigan murakkab o’zaro ta’sir jarayoni) turlari farqlanadi.
Har bir muloqot turining o’z qonun-qoidalari, ta’sir usullari va yo’l-yo’riqlari borki, ularni bilish har bir kishining, ayniqsa odamlar bilan doimo muloqotda bo’ladiganning burchidir.
Muloqot jarayonining murakkab psixologik tabiatini bilish, turli sharoitlarda samarali munosabatlar o’rnatish malakasini oshirish uchun uning tarkibiga kiruvchi har bir element yoki bo’laklar bilan alohida tanishib chiqamiz.