3-Mavzu: Sotsiogenezning boshlanishi. Ruhiyat Reja Sotsiogenezning umumiy tavsifi. Ishchi farazlar

Miya va asab tizimi ruhiyatning moddiy tashuvchisi. Ruhiyatda faqat ichki, fiziologik jarayonlar emas, balki tashqi obyektlar ham ifodalanadi. Bu jihatlar bilan ruhiyat yuksak rivojlangan hayvon va insonda umumiylikka ega. Lekin insondagi ruhiyat boshlang‘ich ko‘rinishlaridayoq dastavval anglaganlik tabiatiga ega. Ikkinchidan, qurolsozlik faoliyati bilan jamoaviy taqozolangan, deb hisoblanadi. Uchinchidan, insondagi ruhiyat birgalikdagi faoliyatda erishiladigan tajribaga tayanadi. To‘rtinchidan, inson ruhiyati rivojlangan histuyg‘ ularni o‘z ichiga oladi.
Sotsiogenez omili sifatida ruhiyatning ilk o‘rni inson ajdodlaridan boshlangan mizoj va fe’l-atvor qay tarzda ularning birgalikdagi yashashiga olib kelganligi bilan belgilanadi.
Neyrofiziologiya ma’lumotlariga ko‘ra ruhiyat inson miyasining ham yaxlit va ham konkret bo‘lgan turlari faoliyatining natijasidir. Masalan, miyaning chap yarim shari so‘zlar, belgilar bilan, o‘ng yarim shari esa obrazlar, turli ko‘rinishlar bilan bog‘liq vazifalarni bajaradi. Ayni vaqtda neyrofiziologik va ruhiy jarayonlarning o‘zaro muvofiq kelishi kuzatilmaydi. Shuning uchun ham neyrofiziologiya jarayonlari bo‘yicha hatto yetuk mutaxassislar ham o‘zining ruhiyati jarayonlarini tanlashga qodir emas. Gap shundaki, ruhiyat ideal tabiatga ega bo‘lib, unda voqelik belgilardagi ma’no tarzida o‘z ifodasini topadi.
Ruhiyatning tarkibiy tuzilishini, yuqorida aytilganidek, eng oddiy ko‘rinishda hislar, iroda va idrok holida olish mumkin. Bu ularning har biri o‘z tashuvchisi faoliyatining tegishli shaklini, masalan, hislar kishilarning ilk uyushmalari ichida hamkorlikni, iroda — dushmanlar bilan kurashishda qat’iyatni, idrok esa u yoki bu tarzda bularni boshqarishni ta’minlagan.
Hozirgi zamon fani ruhiy jarayonlar kechishini qator jihatlarga ko‘ra irsiyat bilan ham bog‘liqligini isbotladi. Ya’ni, inson eng qadimgi avlodlari populyatsiyalari o‘rtasida genlar almashuvi — irsiy xususiyatlar ham ruhiyatning sotsiogenez omili bo‘lishiga ko‘mak bergan.
Tafakkur va til.Sotsiogenez tizimida inson shakllanishining uning ruhiyatida qaror topayotgan tafakkuri bilan aloqadorligi ham muhim hisoblanadi. Bu yerda butun va bo‘lak aloqadorlikni eslash o‘rinli. Negaki, shakllanayotgan tafakkur inson sotsiogenezi omillaridan sanalgani holda, o‘z tashuvchisi bo‘lgan insonga to‘laligicha tegishli.
Inson tafakkuri markazida uning yashashga bo‘lgan intilishini, erishilgan tajribani mulohaza qilib undagi zarur jihatlarni ajratib olish orqali vaziyatga ta’sir etish yotadi. Ilk insonda dastlab tashqi dunyo jarayonlari o‘rtasidagi aloqani anglash, yuzaki qiyoslash va muvofiqligini bilish tasodifiy yuz bergan deb hisoblanadi. Bunda
inson ajdodlari tafakkuri doirasi butun va bo‘lak munosabatni tushunish, makon va vaqt bog‘liqligini anglash hamda obyektlarni o‘zaro solishtirishda ularning tafakkur mantiqi hali ratsionallikdan xiyla uzoq bo‘lgan. Ya’ni, tabiiy, hissiy bo‘lib, obyektni qamrashga harakat qilingan.
Ibtidoiy kishilar tafakkuri moddiy ifodasini tilda topgan. Lekin tafakkur va til tarkibiy tuzilishi jihatidan farq qiladi. Ilk davrdanoq tafakkur shakllari va qonunlari uning tashuvchisiga nisbatan bir xil bo‘lgan. Tafakkur har doim muayyan tildagi aqliy faoliyatdir. Til bundan farqli holda tashuvchisi guruhi doirasi bilan cheklangan. Uning moddiy ko‘rinishi bo‘lgan nutqning kelib chiqishi gominidlar kichik oilasi (pitekantrop, neandertal) davriga to‘g‘ri keladi. Har bir til o‘ziga xos tarkib va ma’nodan iborat bo‘ladi. Bu davrda til og‘zaki nutq — vokalizatsiya shaklida, mimika, gavdaning holati va ishora yordamida olib borilgan aloqa ko‘rinishida mavjud bo‘lgan.
Sotsiogenez omili sifatida til ibtidoiy kishilarni birlashtirib, axborotlarni berish va olish imkoniyatini ta’minlagan. Hayot faoliyatining murakkablashuvi bilan axborotlarga bo‘lgan ehtiyoj tilning rivojlanishini taqozo etgan. Til tabiiy tovushlardan hosil bo‘lgan. Har bir sado o‘ziga xos tildir. O‘zaro aloqa ehtiyoji bu primitiv, ammo, muhim vositani takomillashtirishni taqozo qiladi. Natijada sado va tovushlar ko‘rinishida keltirilib, ulardan so‘zlar yasash mumkin bo‘ladi.
Tilda, uning keyingi rivojlanishi davomida ifodalanish orqali ta’sir etish va mansublikni aniqlash vazifalari farqlanadi.
Inson ajdodlaridagi til asta-sekin narsalar va jarayonlar mohiyatiga kirib borish vositasiga aylandi. Unda muhim bog‘lanishlar va munosabatlar qayd etila borgan. Inson tashqi muhitga hayvonlarga qaraganda yaxshiroq moslashishi imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ayni vaqtda olingan bilimlar tufayli inson tashqi voqelikni o‘ziga moslashtirishga muayyan darajada erishib boradi.
Tanlov. Barcha hayvonlar hayotida bo‘lganidek, gominidlar faoliyatida ham tadrijiylikning umumiy turi sifatida ruhiyat bilan bog‘liq bo‘lgan tanlov mavjuddir. Biroq, sotsiogenezda uning o‘rni ibtidoiy jamoa kishilari to‘dasida boshqa hayvonlardagi eng kuchlisining yashab qolishi bo‘lmay, balki birgalikdagi faoliyatini lozim darajada tashkil etgan individ tanlanadi. Chunki, gominidlar jamoasi qanday tashkil etilganiga bog‘liq holdagina ularning keyingi hayoti davom etadi. Aks holda ichki yoki tashqi ta’sirlar ostida ular qirilib ketgan bo‘lur edi.
Tanlov ba’zan shunday yuz berishi mumkinki, bunda individlar o‘zlari uchun bo‘lmay, balki mansub bo‘lgan guruhi uchun zarur xatti-harakati orqali tanlanadi va shuning natijasida yashab ham qoladi. Bunda gominidlar jamoasining aniq tashkillashganligi yashash uchun kurashda hal qiluvchi vosita hisoblanadi.
Kishilar ajdodlarining areali kengayib borishi bilan ularning xilma-xil sharoitlarga, birinchi navbatda har doim ham qulay bo‘lmagan tabiiy sharoitlarga duch kelishi o‘z-o‘zidan ravshan. Primatlarning sharoitlarga ko‘nikishi natijasida ular turlarining ayrimlari ichida farqlanish yuz bergan. Bu jarayonda ham tanlov namoyon bo‘lib, ularning yangi xususiyatlari mustahkamlanib borgan.