3-Mavzu: Tavakkalchilik va noaniqliklar sharoitida tanlash

3. Freyming-effektlari

Iqtisodiy qarorlarni qabul qilish mexanizmlarini o'rganib, D. Kahneman va A. Tverskiy amalda psixologik ramkalar kuchli ta'sir ko'rsatadi degan xulosaga kelishdi.
"Freyming-effekti" yoki ramka (doira) effekti shuni ko'rsatadiki, agar odam bir xil muammolar o'rtasida yechim tanlashga duch kelsa, lekin ulardan biri ijobiy, ikkinchisi salbiy tarzda tasvirlangan bo'lsa, unda yechim qarama-qarshi xarakterga ega bo'lishi mumkin.
Freyming-effekti iste'molchilarni ma'lum bir boshlang’ich nuqtasidan tanlovni baholashga va ularning tanlov natijalarini "foyda" yoki "zarar" nisbatida ko'rishga undashi mumkin.
Standart variant bilan tanlovni taqdim etish orqali iste'molchilarni ushbu parametrni tanlashga undash mumkin, chunki "standart" mos boshlang’ich nuqtasiga aylanadi.
Freyming-effektining mumkin bo'lgan izohi shundaki, ramka yakuniy foyda yoki yo'qotish boshqacha qabul qilinishi va xavf sektori o'zgarishi uchun qaror qabul qilishning boshlang'ich nuqtasini (reference point) o'zgartiradi.
Shunday qilib, ijobiy ramka sharoitida bu xavfdan qochish, salbiy ramka bilan esa aksincha.
Demak, qaror qabul qilish mexanizmida hissiyotlar muhim rol o'ynaydi degan xulosaga kelish mumkin.

4. Tavakkalchilik va noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish xususiyatlari

Risk ko'pincha voqea sodir bo'lish ehtimoli sifatida tushuniladi.
Bunday hodisa yuz bergan taqdirda uchta iqtisodiy natija mumkin:

• salbiy (zarar, yo'qotish),
• nol,
• ijobiy (daromad, imkoniyat, foyda).

Risk ob‘yektiv va sub'ektiv tamoyillarning birligi bilan tavsiflanadi.
Sub‘yektlarning tavakkalchilikka moyilligi o'z sifatlaridan tashqari quyidagi omillarga bog'liq:

• tashqi muhitda faoliyat yurituvchi boshqa xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning harakatlari;
• resurslarning mavjudligi (korxona qancha ko'p daromadga ega bo'lsa, uning tavakkalchilikka nisbatan sezgirligi shunchalik past bo'ladi va xavfli vaziyatlarga shunchalik dadilroq boradi, deb ishoniladi);
• ma'lumot (to'liq bo'lmagan, doimiy o'zgaruvchan yoki ishonchsiz ma'lumotlar xavf ishtahani kamaytiradi)

Ayniqsa, noaniqlik omilini va iste'molchi jamg'armasi qarorlarini qabul qilishda vaqtning rolini hisobga olish muhimdir.
Noaniqlik bilan, ba'zi hodisalarning yuzaga kelish ehtimoli taqsimoti noma'lum.
Shu bilan birga, taxmin qilingan sof foyda pessimistik, optimistik va oraliq baholar asosida hisoblanadi.
Iste'molchilarning tavakkalchilikka turlicha munosabatiga bog'liq bir nechta turlarini ajratish mumkin:
- tavakkal qiluvchilar – tavakkal qilishga moyil, tavakkal qilishni oson qabul qiladigan odamlar
(yutuq dastlabki to'lovdan kam bo'lishi mumkin deb hisoblasa);
- risk-neytrallar - xavfga neytral bo'lgan shaxslar
(kutilgan daromadni hisoblash);
- risk-foblar – tavakkalchilikka qarshi bo‘lganlar (mablag‘lar miqdorini kutilgan daromaddan qat’iy kam investitsiya qilganlar).