3-Mustaqil ishi Elektr yoyi, uning volt amper tavsifi yonish va so’nish shartlari, Elektr yoyini so’ndirish usullari, Elektrmexanik tizimlarda yoysiz kommutatsiyalash. Reja

1 kV-gacha bo’lgan uzuvchi apparatlarda yoyni quyidagi so’ndirish usullari keng qo’llaniladi:

1. 
   Kontaktlarni tezlik bilan ajratish orqali yoyning uzunligini oshirish.
   

B unda yoy ustuni qanchalik uzun bo’lsa uni yonib turishi uchun shuncha ko’p kuchlanish
kerak bo’ladi. Agar manba kuchlanishi yetarli bo’lmasa yoy so’nadi.

49-rasm. Uzun yoyni qisqalarga bo’lib so’ndirish.

2. 
   Yoyni qator kichik qismlarga bo’lish. Agar hosil bo’lgan yoyni metall plastinkalardan yig’ilgan yoy so’ndiruvchi panjaraga tortilsa, u kichik yoylarga bo’linib ketadi.
   
3. 
   Har bir yoy o’zining katod va anod kuchlanishiga ega bo’ladi. Agar bu kuchlanishlar yig’indisi tarmoq kuchlanishidan kam bo’lsa yoy so’nadi.
   
4. 
   Y oyni tor tirqishlarda so’ndirish. Agar yoy yoyga chidamli material hosil qilgan tor tirqishda
   

50-rasm. Yoyni yoy so’ndirish kamerasini tor tirqishiga tortib so’ndirish.

yonsa, sovuq yuzaga tegish orqali intensiv sovush va

zaryadlangan zarrachalarni atrof muhitga diffuziyasi sodir bo’ladi. Bu esa aksionlashish
hodisasini tezlashuviga va yoyning so’nishiga olib keladi.

5. 
   Yoyni magnit maydonda harakatlantirish. Elektr yoyiga tokli o’tkazgich sifatida qarash mumkin. Agar yoy magnit maydonda bo’lsa, unga kuch ta’sir etadi. Yoy o’qiga perpendikulyar yo’naltirilgan magnit maydoni hosil qilinsa, yoy ilgarilanma harakatga erishib, yoy so’ndirish kamerasi tirqishiga tortilib cho’ziladi va so’nadi.
   

3 va 4 usullar 1 kV-dan yuqori kuchlanishlarda ham qo’llaniladi.

51-rasm. Yoyni magnit maydonida aylantirib so’ndirish.

1 000 kV-dan yuqori kuchlanishli apparatlarda yoy so’ndirish usullari.
1. Yoyni moyda so’ndirish. Agar uzuvchi apparat kontaktlarini moyga joylashtirilsa hosil bo’lgan yoy moyni bug’lanishi va intensiv gaz hosil bo’lishiga olib keladi. Yoy atrofida asosan vodoroddan tashkil topgan

.

52-rasm. Yoyni moyda so’ndirish

(70-80%) gaz pufak hosil bo’ladi. Moyning tez bug’lanishi pufakdagi bosimni ortishiga olib keladi. Vodorod yaxshi yoy so’ndirish xususiyatlariga ega bo’lgan holda yoy ustuniga bevosita tegish orqali uni tez sovushiga yordam beradi. Gaz pufak ichida gaz va moy bug’larining tinimsiz harakati sodir bo’lib turadi. Bu usul uzgichlarda keng qo’llaniladi.

1. 
   Gazli havoli puflash. Agar gazlarning yo’naltirilgan harakati puflash hosil qilinsa yoyning sovushi yanada tezlashadi. Gazni bo’ylama yoki ko’ndalang puflashini hosil qilinsa yoy ustuniga gaz zarrachalarini kirishiga, intensiv diffuziyaga va yoyning sovushiga olib keladi.
   

53-rasm. Gaz-havo puflash: a) bo’ylama; b) ko’ndalang.

2. 
   Tok zanjirini ko’pgina qismlariga ajratib yuborish. Yuqori kuchlanishlarda katta toklarni uzish bir muncha qiyinchiliklar tug’diradi. Bu holda energiya va tiklanayotgan kuchlanishning qiymati katta bo’lganligi
   

54-rasm. Kuchlanishni moyli uzgich uzilishlariga taqsimlash.

u chun kontaktlar oralig’ining aksionlashuvi murakkablashadi. SHuning uchun yuqori kuchlanishli uzgichlarda yoyni har bir fazada qismlarga ajratish usuli qo’llaniladi.
Bir fazaga to’g’ri keladigan bo’linishlar soni uzgich turi va kuchlanishga bog’liq bajariladi. Misol uchun 500-750 kV kuchlanishli uzgichlarda 12-ta va undan ortiq bo’linishlar bo’lishi mumkin.

55-rasm. Kuchlanishni sig’imlar va qarshiliklar yordamida bo’lish.

3. 
   Yoyni vakkumda so’ndirish. Vakuumdagi gaz
   

atmosfera bosimidagi gazga qaraganda o’nlab marta yuqori elektr mustahkamlikka ega. Agar uzgich kontaktlari vakuumda ajratilsa tok birinchi marta noldan o’tgan paytidayoq oraliqning elektr mustahkamligi tiklanadi va yoy so’nadi.

3. 
   Yoyni yuqori bosimli gazlarda so’ndirish. 2 MPa va undan yuqori bosimda havo ham yuqori elektr mustahkamlikka ega. Bu narsa siqilgan havoli yoy so’ndiruvchi ixcham qurilmalar qurish imkonini beradi. Bu usulda havodan tashqari yana yuqori mustahkamlikka ega bo’lgan gazlar ham ishlatiladi. Misol uchun elegaz (SF₆) havo va vodorodga nisbatan yuqoriroq bo’lgan elektr mustahkamlikka ega. Undan uzgichlarda keng foydalaniladi.