3. Optimal tənzimləmə sistemləri

3.Optimal tənzimləmə sistemləri.

Texniki sistemlər və sənaye texnologiyaları mürəkkəbləşdikcə daha effektiv idarə qanunlarının tapılması metodik və hesablama nöqteyi-nəzərindən daha aktual olur. Mövcud şərtlər daxilində ən effektiv idarə optimal idarə adlanır. Optimal idarə qanunu da proqram idarəsi (zaman funksiyası şəklində) və ya əks əlaqəli tənzimləmə qanunu şəklində ola bilər. Avtomatik tənzimləmə sistemlərində əks əlaqəli u  () optimal idarə qanunundan istifadə edirlər. Optimal idarəetmə sistemlərində idarə qurğusu (İQ) kimi adətən kompüterdən istifadə olunur. Əks əlaqəli optimal idarə qanununu ilk dəfə 1960-cı ildə rus alimi A.M.Letov tərəfindən R.Bellmanın funksional tənliyini tətbiq etmək yolu ilə almışdır

Əvvəldə qeyd edildiyi kimi, sistem bir vəziyyətdən başqa vəziyyətə keçdikdə keçid prosesi baş verir. Keçid prosesini ləğv etmək mümkün olmadığından yeganə çıxış yolu onu optimal idarə qanunundan istifadə etməklə yaxşılaşdırmaqdan ibarətdir. Bu məsələ optimal idarəetmə məsələsi adlanır və hal-hazırda ciddi riyazi həll aparatına malikdir. Əsas həll üsulları optimal idarəetmənin variasiya üsullarıdır. Bunlardan klassik variasiya hesabını (Eyler-Laqranj), maksimum prinsipini (L.S.Pontryagin) və dinamik proqramlaşdırmanı (R.Bellman) göstərmək olar. Son vaxtlar riyazi proqramlaşdırmadan geniş istifadə olunur. Burada əsas məsələ keçid prosesinin effektivliyini xarakterizə edən J optimallıq kriterisinin (meyarının) seçilməsidir. Bu kriteri sistemin dinamikasını keçid prosesi müddətində idarə etməkdən başqa, sağ sərhəd şərti formasında s statik xətanı da əks etdirməlidir. Ekstremal idarəetmədən fərqli olaraq optimal idarəetmə məsələlərinin spesifik xüsusiyyəti hər an kriterinin ekstremal qiymətini təmin edən idarənin tapılmasının yol verilməz olmasıdır. Lokal rejimlər əlaqəli olduğundan ani maksimallaşdırma (minimallaşdırma) keçid prosesinin davam etmə müddətində qlobal optimal həlli təmin etmir. Bu səbəbdən, statik optimallaşdırma üsullarının tətbiqi mümkün olmadığından, optimal idarəetmə məsələlərinin həlli üçün xüsusi üsullar işlənilməlidir. Texnikaya aid olmasa da, problemin mahiyyətini açıqlayan bir misal göstərək. İdmançının orta məsafələrə (400 – 2000 m) qaçış prosesini nəzərdən keçirək. İdmançının enerji ehtiyatı fizioloji baxımdan məhdud olduğundan və bu ehtiyatın sərf olunma qanunauyğunluğu qaçışın xarakterindən asılı olduğundan idmançı enerji ehtiyatını vaxtından əvvəl sərf etmək və məsafədə tənginəfəs olmamaq üçün hər anda maksimum mümkün gücündən istifadə etməyib elə optimal qaçış rejimi axtarmalıdır 50 ki, finişə tez çatsın. Bu halda optimallıq kriterisi qaçış vaxtıdır. Dinamik sistemlərdə əks əlaqəli optimal idarə qanununun tapılması optimal proqram idarəsinin tapılmasından daha mürəkkəb məsələdir. Optimal idarəetmə məsələsi adaptiv sistemlərdə real zaman miqyasında, adi sistemlərdə isə idarə konturundan kənarda həll olunur.