№3 Təbiət elmləri seriyası 2010



Yüklə 91,14 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix28.04.2017
ölçüsü91,14 Kb.
#15838

 

 

99



BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ 

№3                                 Təbiət elmləri seriyası                               2010 

 

 

 

 

KİÇİK QAFQAZIN CİVƏ YATAQLARININ  

FORMALAŞMASININ GEOLOJİ-GENETİK MODELİ 

 

Z.A.VƏLİYEV  

AMEA Geologiya İnstitutu 

zekiveliev@ramler.ru 

 

Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində bu və ya digər dərəcədə filizəmələgətirən sistemlər

yataqların,  əsasən hidrotermal tipə  mənsubiyyəti,  əsas sənaye tipli yataqların formalaşma-

sının, filiz maddəsinin mənbələrindən, onların formaları və nəqlolunma üsullarından başlamış 

filiz yığımında konsentrasiya yaratmalarına qədər, ümumi genetik qanunauyğunluqlarını əks 

etdirən, endogen filiz minerallaşmasını müşayiət edən metasomatik zonallıq, yataqların forma-

laşma dərinlikləri, filizləşmənin yaşı və s. haqqında məlumatlara malik Kiçik Qafqazın civə, 

sürmə-civə və civəsaxlayan yataqlarının geoloji-genetik formalaşma modeli işlənilmişdir.  

 

Endogen filizləşmə  nəzəriyyəsinin inkişafı  və metallogeniyada endogen filiz 

formasiyalarının geoloji-genetik modellərinin qurulması böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

Belə ki, onun vasitəsilə filiz maddəsinin mənbəyindən tutmuş forma və filiz yığımın-

da konsentrasiyalaşması üçün nəqli üsullarına kimi, başlıca filiz yataqları formalaş-

masının ümumi genetik qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırmağa imkan verir. Geoloji-

genetik modellərin qurulması, təşkiledici elementləri müxtəlif formasion tip yataqlar 

üçün fərqli olan filizəmələgətirən sistemlər haqqında bu və digər dərəcədə məlumatı 

əks etdirir. 

Filiz formasiyalarının genetik xüsusiyyətlərindən asılı olaraq, V.A.Kuznetso-

vun [11] fikrincə, yer qabığıdaxili və mantiyalı maqmatizmlə genetik və paragenetik 

əlaqəli, filizli hidrotermal məhlul və filizəmələgətirən maddələrin təbiəti, filizçökmə-

nin fiziki-kimyəvi  şəraitləri olan sedimentasiya və genezisin digər tərəfləri həlledici 

ola bilər. 

Bu və digər xüsusiyyətlər, plitələr tektonikası konsepsiyası ilə ziddiyyət təşkil 

etmir, belə ki, civə yataqlarının formalaşmasında tektonik amillər, o cümlədən 

«geobloklar», dominant rol oynamışlar. Kiçik Qafqazın civə yataqlarının başlıca for-

masion cizgiləri – onların ofiolit qurşağında yerləşmələri, aktivləşmiş  dərinlik qırıl-

maları zonasında lokallaşması, bazaltoid maqmatizmi təzahirləri və diabaz porfirit 

daykaları ilə paragenetik əlaqəsi, filizçökmə zonalarının filiz generalizasiya edən 

mənbələrdən xeyli uzaqlığı,  əsas filizəmələgətirən məhlulların dərinlik mantiyalı 

mənbəyi, filizçökmənin çox böyük olmayan dərinliklərdə olması  və filizlərin aşağı 

temperaturda formalaşması (V.M.Babazadə, [1-2, 11], V.A.Kuznetsov, E.Q.Distanov 

və b. [9], Z.A.Vəliyev [4-8], N.V.Nağıyev [12], A.A.Obolenski, R.V.Obolenskaya və 

b. [13]) və sairədir. 

Kiçik Qafqazın civə və civəsaxlayan yataqları hidrotermal yolla əmələ gəlmə-

sidir ki, bu da onların əsas səciyyəvi xüsusiyyətidir. Digər mühüm cəhət hidrotermal 


 

 

100



məhlullardakı civə  mənbəyinin aydınlaşdırılmasıdır. Yuvenil – maqmatik nöqteyi-

nəzəri bizim fikrimizcə, daha inandırıcıdır. Tədqiqatçıların əksəriyyəti, civənin maq-

matik süxurlarla paragenetik əlaqədə olması haqqında vahid fikrə üstünlük verirlər. 

Bu zaman civə filizləşməsinin bu və ya digər tərkibli maqmatik kütlənin məkani 

vəziyyətindən asılı olaraq, sahənin tektono-maqmatik inkişafı, ümumi mülahizələrinə 

görə, bir halda filizləşməni bazaltoid tərkibli, digərində qranitoid, o birində isə 

maqmatik süxurların qələvi derivatları ilə əlaqələndirirlər. 

Tədqiqatlar göstərir ki, proqressiv və regional metamorfizmdə gilli, qumlu və 

karbonat tipli süxurlarda civənin əhəmiyyətli dərəcədə miqrasiyasını ehtimal etməyə 

əsas yoxdur. 

V.İ.Smirnova, V.A.Kuznetsova və b. görə [16], çökmə süxurların çöküntü 

əmələgəlmə prosesində civənin ayrılması üçün, istənilən deyil, Qaradəniz tipli kükürd 

hidrogen yoluxması ilə  səciyyələnən spesifik dəniz hövzələrində formalaşmış 

çöküntülərin diagenez və epigenez prosesində mühüm həlqədir. 

Yuxarıda göstərilən ona dəlalət edir ki, hidrotermal məhlullardakı civənin 

mənbəyi poligen ola bilər, lakin bu zaman yaranmış civə minerallaşmasının miqyası 

müxtəlif olacaqdır. 

Göründüyü kimi, civə  və civəsaxlayan yataqların genetik modellərinin  ən 

mühüm cəhəti onların hidrotermal səciyyəsi və maqmatizmlə genetik əlaqəsidir ki, 

onun nəticəsində, A.A.Obolenski, R.V.Obolenskaya və b. fikrincə [13], belə filiz-

əmələgətirən sistemlər filiz-maqmatik kimi səciyyələnməli və onlar digərlərindən 

əhəmiyyətli dərəcədə  həm lateral, həm də  şaquli istiqamətdə davamiyyətləri. Həm-

çinin həddən-ziyada qeyri-bərabər paylanması ilə  fərqlənərək, endogen filizəmələ-

gətirən sistemlərin müstəqil sinfinə – intratelluridlərə aiddir (E.A.Distanov və b., [9]). 

Xatırlanan müəlliflərin fikrincə, boşalma zonası hüdudlarında, belə filizəmələgətirən 

sistemlər, hidrokimyəvi məlumatlar və izotop tədqiqatları ilə  təyin edilmiş 

məhlulların poligenliyilə səciyyələnən törəmə hidrotermal sistemlər və yaxud qarışıq 

məhlullar sistemindən ibarətdir. 

Civə filizəmələgəlməsinin geoloji-genetik modelini qurarkən, civənin mənbəyi 

kimi, üst mantiyanın dərinliklərinə mühüm əhəmiyyət verilir. Bunu geoloji, minera-

loji və geokimyəvi məlumatlar təsdiq edir. Civə filizləşməsinin dərinlik yarıqları 

zonasında, yəni çox zaman hiperbazit qurşağı ilə müşayiət olunan, qabıqaltı mantiya 

dərinliklərinə kimi davam edən, uzunmüddətli inkişafa malik regional miqyaslı 

strukturlarda yerləşməsi hamıya məlumdur. Tədqiqatçıların  əksəriyyəti belə hesab 

edirlər ki, burada civə dərinlik yarıqları zonalarında, onların aktivləşmə dövrlərində, 

Yerin böyük dərinliklərinin, daha doğrusu, mantiyanın deqazasiya məhsulu kimi 

ayrılır. Civə yataqlarının kükürdü isə N.A.Ozerovaya görə [15], əksəriyyət halda yer 

qabığı mənşəlidir. 

Ridin (Reed,) [19] işində ümumiləşdirilmiş bir sıra tədqiqatçıların məlumat-

larına görə, 66 meteorit üzrə müəyyən olunmuşdur ki, onlarda civənin miqdarı orta 

hesabla 7 x 10

-4 


%-dir, yəni yer qabığındakı klarkından (~8-10

-6

%) iki dərəcə yüksək-



dir.  Əgər meteoritlərin kimyəvi tərkibinin dərinlik geosferlərinin tərkibini və yer 

qabığının maddəsi Yerin ilkin maddəsinin diferensiasiyası nəticəsində əmələ gəlməsi 

fikrini qəbul edəriksə, onda meteoritlərdə civənin paylanma məlumatları  əsasında, 

Yerin nüvəsində onun aşağı miqdarı, mantiyada isə ona nisbətən yüksək konsentra-

siyasını ehtimal edə bilərik. 


 

 

101



3

,

 



 HgHCO

3

  



Bütün bunlar ondan xəbər verir ki, əlverişli struktur şəraitində mantiya civənin 

ayrılması üçün mənbə ola bilər.  

Civə  və civəsaxlayan yataqların  əksəriyyətinin hidrotermal mənşəyi olması 

şübhə doğurmur. Lakin yataqların geoloji-genetik modelini qurarkən, filizlərin lokal-

laşması və onlarda maddənin nəql formasını şərtləndirən bu məhsulların səciyyəsinin 

aşkar edilməsi mühüm rol oynayır.  

Artıq 1946-cı ildə A.A.Saukov belə hesab edirdi ki, civənin nəqli kompleks 

sulfid ionları formasında zəif qələvi və  qələvi məhlullarla yerinə yetirilir. Buna 

əsaslanaraq, belə mülahizə  qəbul olunur ki, civə  və kükürd ümumi mənşəyə malik 

olub, birlikdə miqrasiya edirlər. Sonralar (V.Q.Manuçaryans və b., [12]) antimonit, 

kinovar və onları müşayiət edən minerallarda qaz-maye möhtəvilərinin öyrənilməsilə 

təyin edilmişdir ki, filizəmələgətirən məhlullar karbon anhidridinin konsentrasiyası ilə 

(7,6 mol/l-ə kimi ) fərqlənir ki, bu da məhlulların zəif turşulu səciyyəsindən xəbər 

verir. HgS + H

2

O sistemində mineral tarazlığının, 350



0

-yə kimi temperaturlarda, 

V.O.Manuçaryans, V.B.Naumov və İ.A.Xodakov tərəfindən aparılmış termodinamik 

təhlili göstərir ki, civə  və sürmənin sulfidlərinin  əmələ  gəlməsi üçün turş  məhlullar 

əlverişlidir, zəif turşulu məhlullarda HgS

2



az miqdarda iştirakı görünür ki, bu halda 

civə özünün qeyri-sulfid formaları ilə nəql olunur. Bu məlumatlara V.İ.Smirnov və b. 

[19,20] Kamçatkadakı Mutnovski (7 x 10

-5

q/l) vulkanında (pH<1) və Kaliforniyanın 



Meyakmas rayonunda 1,3 x 10

-4

  və (pH=1,8) civənin nisbətən yüksək konsentra-



siyaları turş  məhlullar üçün səciyyəvidir. Bu şəraitdə  qələvi sulfid kompleksinin 

mövcudluğu qeyri-mümkündür. 

Mineral əmələgətirən məhlullarda civə nəqlinin digər formalarından halogenid 

kompleksləri diqqətə layiqdir. Belə ki, V.T.Surqay (1963) Orta Asiya civə-sürmə 

əyaləti üçün civənin ftorid formalı nəqlinin mümkünlüyünü fərz edir. Bu halın möv-

cudluğu eksperimental yolla sübut olunmuş (Ca. Hg) F

2

 birləşməsinin parçalanması 



nəticəsində yaranmış kinovar və flüoritin epitaksik bitişməsinin varlığı ilə  təsdiq 

olunur. 1967-ci ildə Q.Xelqeson civə  nəqli hipotezinin digər növünü halogenid 

kompleksi – xlorid şəklində izləmişdir.  

Mineral əmələgəlmə şəraitinin dəqiq tədqiqatı A.A.Obolenskiyə və b. [14] civə 

yataqlarının formalaşmasında üç tip tərkib onlardakı duzların (KCl, MgCl

2, 


NaCl, Na 

H(CO


3

), Na


2

 CO


3

) konsentrasiyaları ilə  fərqlənən və elektrolitlərin mürəkkəb 

məhlullarını  təmsil edən məhlulların iştirakını  təyin etməyə imkan verdi. Bununla 

yanaşı yuxarıdakı tədqiqatçılar tərəfindən bu tip məhlulların xüsusiyyətləri, metallılığı 

və civənin aparıcı formalarının paylanmasında (Hg

2+

 ; Hg



2+

2

) fərqi aşkar edilmişdir. 



Xatırlanan müəlliflər belə hesab edirlər ki, civə formalaşmasının material balans 

sistemi bu cür ifadə olunur: Hg

0

,

 



Hg

2+

, HgCl



2+

2

, HgCl



0

2

, HgCl



-

3

, HgCl



2-

4

 



,

Hg(OH)


+ , 

Hg(OH)


0

2

, Hg(HS)



0

2

, HgHS



2

, HgS


2-

2

, HgClHS



0

, HgClS


0

, HgS0


, HgClOH


0

, HgC0


3

Hg0HCO



3

,

Ph2-12 diapozonunda müxtəlif məhlullarda  əksəriyyət formalar həmişə Hg



0

HgCl



 n-2

n

, HgSHS



-

, Hg(HS)


0

2

, HgS



2

2

 olur. Sulfid-xlorid və sulfid-xlorid-karbon an-



hidridi məhlulları  zəif turş sulu elektrolitlər olub, verilmiş  şəraitdə HgS həllolma 

dəyişilməsində HgCl

n-2

 kompleksinin müəyyən rolunu şərtləndirmiş, sulfid-xlorid-



karbonat və sulfid-karbonat məhlulları isə qələvi (ph = 7,3 – 11,5) səciyyəvi olaraq, 

bunlarda civənin nəqli Hg

0

, HgSHS


-

, HgS


2-

və Hg(HS)



0

2

  şəklində baş verir. 



A.A.Obolenskinin məlumatlarına görə [13], bu məhlulların metallığı birbaşa S

2-

 kon-



 

 

102



sentrasiyası oksidləşdirici-bərpaedici potensialın kəmiyyətindən və temperaturundan 

asılıdır, xlorid və sulfid ionlarının və p O

2

-nin aşağı qiymətlərində isə əhəmiyyətli rol 



Hg

formasına məxsusdur. 



Lokal civə yataqlarının kolloid məhlullardan  əmələ  gəlməsi istisna deyildir. 

Buna sübut olaraq, təbiətdə mövcud olan filizlərin kolloid teksturudur. V.P.Fedorçuka 

görə [18], bu proses hər  şeydən  əvvəl məhlulların konsentrasiyasının kolloid səciy-

yəsinə malik olana qədər yüksələrək, ekranaltı səthlərin yarımdurğun məntəqələrində 

mümkün ola bilər. Bu mənada V.V.Çukrovun (1936) məlumatı – Sulfur-Benk (Kali-

forniya) civə yatağının dərinliyində, həlməşik kütlələrdən başlamış xalsedonla bitən, 

onun müxtəlif bərkimə  və dehidratlaşma mərhələlərində pirit və kinovarla yanaşı 

silisium oksidinin gelini çökdürən isti su müşahidə olunur. P.V.Babkin [3] həmçinin 

kolloid məhlulların filizəmələgəlmə prosesində  iştirakını göstərir və kvarsın axıntı 

törəmələrinin səthində kinovarın kiçik qarışıq və kristallarına malik «xalsedona-

bənzər» kvarsı təsvir edir ki, bu kolloid məhluların təsirinin nəticəsidir. 

Civə  nəqlinin, xüsusən mühüm forması qazabənzərdir (A.A.Saukov, [17]). O 

yüksək miqrasiya qabiliyyətinə malik olub, stratiqrafik kəsilişin yuxarı hissəsində 

yataqlar yaradaraq, Yer qabığının üst horizontlarında dərinlik yarıqları vasitəsilə hə-

yata keçirilir. Bunun nəticəsində civəsaxlayan atmosferin real mövcudluğu təyin 

edilmişdir. Buxar-qaz şırımları və termal suların buxarının kondensatlarında civənin 

miqdarı onun sulu məhlullarındakı kəmiyyətilə eyni ölçülüdür. Bundan başqa nəqlin 

əksəriyyəti qaz fazası ilə baş verir. Qaz fazasının civə ilə zənginləşməsi, civə-sürmə-

mərgümüş minerallaşmasının müasir çökməsi baş verən Kuzil-Kamçatka vulkanik 

əyalətinin hidrotermal sistemlərində  və  fəaliyyətdə olan vulkanlarında müşahidə 

olunur. N.A.Ozerova tərəfindən [15] qeydə alınmış qaz fazasında civənin ən yüksək 

miqdarı, atmosfer havasındakından üç dəfə çox olub, Apapel bulaqlarında 7,5 x 10

-5

 

q/m



3

 çatır. V.P.Fedorçuk və b. [18] neft və qazın civəsaxlayan emanasiyalarının miq-

rasiya yaxınlığı, sonralar V.E.Poyarkov [16], daha sonralar isə N.A.Kudryavsev 

(1972) civə  və karbohidrogenlər arasında genetik əlaqənin olmasını mümkün hesab 

edirlər. N.A.Ozerova [15] tərəfindən məxsusi qaz yataqlarının qazı analiz edilmişdir 

(Stavropol qalxımı, Dnepr-Donesk çökəyi). Bu müəlliflərin apardıqları analizlərin 

nəticələrinə görə, atmosfer havasındakı civənin miqdarı n x 10

-9

 q/m



3

 olduğu halda, 

karbohidrogen qazlarında onun konsentrasiya miqdarı n x 10

-7

 q/m



bir qədər yüksəlir. 

Çoxsaylı  tədqiqat məlumatlarına  əsasən. (Yakuşeva, 1960, Nikolayev, 1962 Maka-

renko və b. 1962, 1972 və s.) alp dövründə tektonik cəhətcə aktivləşmiş Stavropol 

qalxımı rayonunun seysmik aktivliyinin yüksəlməsini  şərtləndirmiş  və Qafminvod 

çıxıntısı ilə birlikdə Ön Qafqazda istilik axınının iri müsbət anomaliyası ilə  səciy-

yələnir ki, bu da Stavropol gümbəzinin dərin qazlı horizontlarında N

2

, CO



2

  və  H


2

 

konsentrasiyalarının əhəmiyyətli dərəcədə artmasını təmin etmişdir. Bu hal Koroleva 



(1972) dərinlik qazlarının bünövrənin yarıqları üzrə qidalanması haqqında mülahizə 

yürütməyə imkan verdi. Taxta-Kuqulta, Şimali Stavropol və Mirnenski yataqları 

hüdudlarında civənin yüksəlmiş (7,5 x 10

-5

 q/m



3

-a kimi) miqdar məlumatları ilə yaxşı 

korrelyasiya olunan dərinlik proseslərinin indikatoru heliumun miqdarı (həcmi 

faizlərin ilk yüzdə biri) N.A.Ozerovaya, Y.İ.Pikovskiyə, N.D.Şikinoya və b. [15] ci-

vənin tektonik cəhətcə aktiv dərinlik yarıqları vasitəsilə qidalanması fikrinə gəlməsinə 

imkan verdi. Xatırlanan müəlliflərin məlumatına  əsasən, Buxara fleksur-qırılma 

zonasının Qazlı qalxımının neokom-apt çöküntülərinin qaz yataqlarının (Uçkir və s.) 


 

 

103



məlumatları eyni maraq doğurur. Tərkibcə qazlar metanlıdır, onlardakı metanın miq-

darı 0.01 – 0.02, strukturun tağ hissəsindəki qazlarda müşahidə olunmuşdur. Don-

basın Druckov-Konstantinovsk antiklinalında civə filizləşməsini nəzarətləndirən 

Mərkəzi Donesk qırılması hüdudlarındakı uzunmüddət qaz püskürmələrində metan 

şırımlarında civənin maksimum miqdarı n x 10

-4

 q/m



3

-dir. 0.048-0.066 həcmi, faizi və 

hidrogenin yüksələn miqdarı  dərinlik qırılmaları boyunca dərinlik qazlarının qalx-

masını ehtimal etməyə imkan verir. 

Ədəbiyyatda civənin Orta Asiya və Qazaxstanın neft və qaz yataqlarında qazın 

5x10 


-4 

-

 



6 x10

 -6


q/m

3

, Almaniya Federativ Respublikasının şimalı-qərb hissəsində və 



Alt mark əyalətində 1.5x10

-5 


- 4.5x10

-4

 q/m



miqdarında paylanması haqqında məlu-

mat vardır. Avraponın ən nəhəng yataqlarından - Qroningen (Montson, 1972, Asten-

verq Zaanen, 1972) heliumin yüksəlmiş miqdarına malik (0.05%) qazlarından civənin 

çıxmasını qeyd edə bilərik. 

Bütün bu yataqlar dərinlik yaraqları boyunca, civənin başqa qaz emanasiyaları 

ilə birlikdə Yerin dərinliklərindən nəqlini şərtləndirən uzununa və eninə pozulmaların 

düyünlərində yerləşirlər. Bir çox civə yataqlarında, o cümlədən Kiçik Qafqazdakı 

müşahidələr, civənin qazabənzər formada nəqlinin mümkünlüyünü təsdiq edir. Bunu, 

məsələn, yalnız məhlulda miqrasiya etmiş digər xalkofil elementlərə nisbətən daha 

böyük uzunluğa malik civənin ilkin səpinti oreollarının inkişafı sübut edir. N.A.Oze-

rovanın [15] Mendeleev vulkanındakı müşahidələri bunu bir daha sübut edir. Onun 

tərəfindən birincisi, fumarolun çıxışında civənin eksqalyasion kükürdlə birlikdə 

çökməsi, ikincisi, qaz fazasından kükürd turşusunun oksidləşməşi hesabına yaranmış 

eksqalyasion kükürdün civə ilə  zənginləşməsi, üçüncüsü, müasir solfatar sahələrin 

boşluq və məsamələrində kinovar kristallarının əmələ gəlməsi təyin edilmişdir.  

Nəzərinizə çatdırdığımız bütün bu məlumatlar, civə yataqlarının formalaşma-

sında qaz emanasiyalarının iştirakını birmənalı təsdiq edir. Ona görə biz V.İ.Smirnov 

və b. [16] ilə civəsaxlayan emanasiyaların, nəinki filizli məhlulları müşayiət etməsi, 

həmçinin civənin nəqlinin müstəqil forması olub, Yerin dərinliklərindən məhz belə 

şəkildə civənin miqrasiyasının baş verməsi fikrilə həmrəyik.  

Civə yataqlarının geoloji-genetik modelini qurarkən, endogen filiz konsentra-

siyalarını müşayiət edən metasomatik zonallığı öyrənərək mühüm məlumatlar  əldə 

etmək olar. Kiçik Qafqazın civə yataqlarının metasomatik törəmələrini tədqiq edər-

kən, zonallığın və yaxud filizləşmənin tipi geoloji şərait, tərkib və metaldaşıyan məh-

lulların təbiəti, yataqların özləri tərəfindən nəzarətləndirilməsini görməmək mümkün 

deyildir. Civə filiz formasiyasının çökməsi hidrotermal prosesin bir hissəsi olub, 

Kiçik Qafqazın müxtəlif civə yataqlarında müxtəlif tipli filizəqədərki, filizmüşayiət-

ləndirici və filizləşmədən sonrakı metasomatik zonallığı yaradan kvarslaşma, argilləş-

mə, listvenitləşmə  və s. sonra baş verir ki, bu da metasomatik törəmələr sxemini, 

həmçinin filizəmələgətirən məhlulların tərkiblərinin dəyişilmə sxemini əks etdirir. 

Civə filizəmələgəlmənin geoloji-genetik modelinə baxılarkən, yataqların 

formalaşma dərinliklərində və filizləşmənin yaşı məsələlərində dayanmaq lazımdır. 

Əksəriyyət civə yataqlarının formalaşması çox böyük olmayan və yaxud yer 

səthinə yaxın dərinliklərdə baş verir. Bu mənada, Kiçik Qafqazın civə yataqları da 

istisnalıq təşkil etmir. Onlar kifayət qədər davamiyyətli xətti uzanmış filiz sahələrində 

qruplaşaraq, filiz kulisləri şəklində, demək olar ki, tam serpentinləşmiş hiperbazitlər-

dəki dərinlik yarıqları zonalarında yerləşirlər. Filizəmələgəlmənin yuxarı həddi ilk on 



 

 

104



metrlərlə ölçülür. Aşağı sərhədindən isə şərti danışmaq olar. Bu məsələnin həlli üçün 

filizləşmənin şaquli yayılma amplitudunun təyin edilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

Köklü təzahürlərin, ilkin civə oreollarının və  həmçinin kinovarın  şlix oreolları 

materiallarını  təhlil etməklə, bu haqda dolayı yolla mülahizə yürütmək olar. Əksər 

tədqiqatçılar (V.İ.Smirnov, V.P.Fedorçuk və b.) Aralıq dəniz qurşağında civə mine-

rallaşmasının  şaquli yayılma diapozonunu 2000 m-dən artıq qəbul edirlər. S.M.Sü-

leymanov və A.F.Kərimov [17] Göyçə-Qarabağ zonası üçün civə minerallaşmasının 

şaquli yayılma diapozonunu 2500 m təyin edirlər. Nəzərdən keçirilən yataqlar üçün, 

filiz zonalarının böyük dərinliyə (1000 m) uzanması  və bununla əlaqədar olaraq, 

adətən filizlərin monometalığının nişanəsi olan filizli məhlulların intensiv seperasi-

yası ilə  səciyyələnən listvenit tipi üstünlük təşkil etdiyindən, filizləşmənin  şaquli 

yayılma diapozonunun 2000 m-dən az olmamasını  qəbul etmək olar. Bu məsələyə 

konkret filiz sahələrinə  rəğmən, onların hüdudlarında fasiləlik dərəcəsini aydınlaş-

dırmaqla, baxılması vacibdir. V.P.Fedorçuka görə [22], sonuncu göstərici – filizçök-

mənin diskretliyi filiz lokallaşmasının  şaquli diapozonunun əhəmiyyəti kimi, 

əmələgəlmə temperaturu ilə əks mütənasibdir, belə ki, temperatur nə qədər yüksəksə, 

filizçökmənin diapozonu, ümumiyyətlə, bir o qədər az olacaqdır. 

Civə yataqlarının formalaşmasında, 300-250

0

 C-dən artıq olmayan və 50



0

 C-


dən aşağı düşməyən, aydın temperatur intervalı  təyin edilir (V.P.Fedorçuk, 1963; 

V.M.Baba-zadə, 1975; Z.A.Vəliyev, 1985 və b.). Bu yataqlardakı minerallar – kvars 

350-200



C



 

, ankerit – 320-150

C, kalsit – 300-110



0

 C, antimonit – 250-160

0

 C, 


kinovar 200-160

0

 C temperatura malikdir. Kvarsın çökməsi dövründə filizəmələgəti-



rən mühitin təzyiqi 12-60 MPa olmuş  və  tədricən aşağı düşmüşdür. Mineral əmə-

ləgətirən məhlullarında tərkibi turşdan qələviyə doğru dəyişir.  

Kiçik Qafqazın civə yataqlarının formalaşmasının çox da böyük olmayan 

temperaturu haqqında bir sıra dolayı  əlamətlərə  əsasən mülahizə yürütmək olar. 

Birincisi, bununla filizyanı  dəyişilmələrin səciyyəsi ziddiyyət təşkil etmir, ikincisi, 

mineralların paragenetik assosiasiyası, qələviləşmə proseslərinin mövcudluğu, 

brekçiya və druzalı teksturaların geniş inkişaf tapması, həmçinin nəzərdən keçirilən 

civə yataqlarının nəunki kiçik dərinliklərdə, eyni zamanda kiçik temperaturlar 

şəraitində əmələ gəlməsindən xəbər verir. 

Göyçə-Qarabağ zonasında civə minerallaşmasına, aşağı  təbaşirdən tutmuş 

miopliosen daxil olmaqla, bütün süxurlar məruz qalmışlar ki, bu da civə mineral-

laşmasının nisbətən cavan maqmatik törəmələrlə  əlaqədar olmasını nümayiş etdirir. 

Deyilənlərə  əlavə olaraq, tədqiq olunan regionun uzunmüddətli tektonik-maqmatik 

aktivliyini nəzərə alsaq, yataqların albdansonrakı cavan deformasiya strukturlarında 

yerləşməsi, cavan çöküntülərdə civənin ilkin və törəmə oreollarının geniş inkişafı, 

civə filizləşməsinin cavan – miopliosen yaşlı olması fikri şübhə doğurmamalıdır.

 

 

ƏDƏBİYYAT 



1.

 

Баба-заде  В.М.  Эндогенные  рудные  формации  Севано-Карабахской  зоны.  Авт. 



докт. дисс., Баку: 1975, 45 с.  

2.

 



Баба-заде  В.М.,  Насибов  Т.Н.  Заманов  Ю.Д.  Ртутные,  сурьмяные  и  мышьяковые 

месторождения Азербайджана. Баку: Нафта-Пресс, 2001, 143 с. 

3.

 

Бабкин  В.П.  Генезис  и  закономерности  размещения  ртутно-рудных  формаций  в 



Северо-Восточной  ртутной  провинции.  В  сб. «Вопросы  металлогении  ртути  (по 

материалам Сибири и Дальнего Востока)». М.: Наука, 1998, с. 199-208. 



 

 

105



4.

 

Велиев З.А. Закономерности размещения и условия формирования месторождений 



и рудопроявлений Левчайского сурьмяно-ртутного рудного поля (Малый Кавказ). 

Авт. канд. дисс., Баку: 1985, 18 с. 

5.

 

Велиев З.А, Абдуллаев З.Б. Геолого-геохимическая модель сурьмяно - мышьяково- 



ртутных месторождений  Малого  Кавказа.  Мат-лы I Всероссийской конф.  по  при-

кладной геохимии, Воронеж:2009, с. 4-7. 

6.

 

Vəliyev Z.A., Abdullayev İ.A., Bağırbəyova O.C. Kiçik Qafqazın mərkəzi hissəsində 



civə filizləşməsinin (radiogeoxronoloji tədqiqatlar  əsasında) yaşına dair. AMEA 

Xəbərləri,”Yer elmləri” seriyası, 2009, №1, c. 99-101.  

7.

 

Велиев  З.А.  Ртутоносные  зоны  офиолитового  пояса  Малого  Кавказа  (Азер-



байджан). Мат-лы III Международной конф. Екатеринбург: 2009, c. 207-210. 

8.

 



Vəliyev Z.A. Mobilizm mövqeyindən civə yataqlarının formalaşmasının geoloji-genetik 

modeli (Kiçik Qafqazın Azərbaycan hissəsi timsalında). Bakı Dövlət Universitetinin 90 

illiyinə həsr olunmuş Beynəlxalq elmi konfransın materialları. Bakı: 2010, с. 491-492.  

9.

 



Дистанов Э.Г., Борисенко А.Г., Оболенский А.А., Сотников В.И. Особенности ме-

таллогени  полиаккреционной  Алтае-Сайанской  орогенной  области.  Геология  и 

геофизика, 2006, №12, с. 1257-1277. 

10.


 

Кузнецов В.А. Основные проблемы металлогении ртути. В кн. «Вопросы металло-

генни ртути». М.: Наука, 1968, с. 7-40. 

11.


 

Минерально-сырьевые ресурсы Азербайджана (условия формирования, закономер-

ности  размещения,  научные  основы  прогнозирования).  Под  ред.  чл.корр.  НАНА 

В.М.Баба-заде. Баку: Озан, 2008, 808 с. 

12.

 

Нагиев  В.Н.  Рудные  месторождения  Азербайджанской  Республики.  Баку:  Элм, 



2007, 596 с. 

13.


 

Оболенский  А.А.,  Борисенко  А.С.,  Оболенская  Р.В.  Природа  гидротермальных 

растворов  и  источники  рудного  вещества  эпитермальных  месторождений  ртути, 

сурьмы и мышьяка. Новосибирск: Наука, 1979, с. 42-71. 

14.

 

Оболенский  А.А.  Генезис  месторождений  ртутной  рудной  формации  на  примере 



Южно-Сибирской металлогенической провинции и Монголии. Новосибирск: Нау-

ка, 1995, 194 с. 

15.

 

Озерова Н.А. Ртуть и эндогенное рудообразование. М.: Наука, 2006, 251 с. 



16.

 

Смирнов В.И. Геология полезных ископаемых. Изд. 4, Наука, 1982, 589 с. 



17.

 

Сулейманов С.М., Керимов А.Ф. Закономерности ртутных месторождений и про-



явлений Севано-Акеринской складчатой зоны Азербайджана. // Материалы научн. 

конф. АГУ им. С.М.Кирова. Баку: 1972, с. 104-108. 

18.

 

Федорчук  В.П.  Околорудные  изменения  ртутно-сурьмяных  месторождений.  М.: 



Наука, 1969, 286 с. 

19.


 

Reed G.M. Merkury Handbook of Elemental Abundances in Meteorite Matter. 1971, 

p.487-491.  

 

ГЕОЛОГО-ГЕНЕТИЧЕСКАЯ МОДЕЛЬ ФОРМИРОВАНИЯ  



РТУТНЫХ МЕСТОРОЖДЕНИЙ МАЛОГО КАВКАЗА 

 

З.А.ВЕЛИЕВ 

 

РЕЗЮМЕ 

 

В результате проведенных нами исследований разработана геолого-генетическая 

модель формирования ртутных, сурьмяно-ртутных и ртутьсодержащих месторождений 

Малого Кавказа, в которой в той или иной степени отображены сведения о рудообра-

зующей  системе,  установлены  их  гидротермальный  тип  образования,  общие  генетиче-

ские  закономерности  формирования  главных  промышленных  типов  месторождений, 



 

 

106



начиная  от  источников  рудного  вещества,  форм  и  способов  их  переноса  до  условия 

концентраций  в  рудной  залежи,  получены  важные  информации,  по  сопровождающей 

эндогенную рудную формацию метасоматической зональности, о глубинах формирова-

ния месторождений и о возрасте оруденения.  

 

 

GEOLOGICAL-GENETIC MODEL OF THE FORMATION  

OF MERCURY DEPOSITS OF THE LESSER CAUCASUS  

 

Z.A.VALIYEV 

 

SUMMARY 

 

The geological-genetic model of formation of mercury, antimony-mercury and mercu-

ry-containing deposits of the Lesser Caucasus has been developed as a result of our research. 

The article reflects some data of ore-forming systems, their hydrothermal type of formation, 

general genetic patterns for formation of main industrial types of deposits including sources of 

ore matter, forms and ways of their transition and concentration conditions in ore deposit as 

well. Important data have been obtained on metasomatic zonation accompanying endogenic 

ore formation in the depths of deposit formation and age of mineralization.  



 

Document Outline

  • BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ

Yüklə 91,14 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin