338 mamlakatning iqtisodiy o‘sishini ta’minlash ziyayev Jamshidbek Xurshidbek o`g`li

---

338 
MAMLAKATNING IQTISODIY O‘SISHINI TA’MINLASH 
Ziyayev Jamshidbek Xurshidbek o`g`li 
Toshkent moliya instituti “Soliqlar va sug`urta” fakulteti talabasi 
Iste'molchilar qo'shimcha mahsulot va xizmatlarni xarid qilish uchun ko'proq 
mablag'ga ega va xaridlar yuqori iqtisodiy o'sishga olib keladi. Shuning uchun 
barcha mamlakatlar ijobiy iqtisodiy o'sishni xohlaydi. Bu iqtisodiy o'sishni eng ko'p 
ko'rilgan iqtisodiy ko'rsatkichga aylantiradi. Iqtisodiy o'sish qanday o'lchanadi Ichki 
yalpi mahsulot - iqtisodiy o'sishni o'lchashning eng yaxshi usuli. Buning sababi, 
mamlakatning iqtisodiy rivojlanishini hisobga oladi. U mamlakatda faoliyat 
ko'rsatayotgan korxonalar sotish uchun ishlab chiqaradigan barcha tovarlar va 
xizmatlarni o'z ichiga oladi. Mahalliy yoki chet elga sotiladimi, ularning ahamiyati 
yo'q. Yalpi ichki mahsulot yakuniy ishlab chiqarishni o'lchaydi Mahsulotni ishlab 
chiqarish uchun ishlab chiqarilgan qismlarni o'z ichiga olmaydi. Ular eksport qilishni 
o'z ichiga oladi, chunki ular mamlakatda ishlab chiqarilmoqda. Importni iqtisodiy 
o'sishdan chiqarib tashlash. Ko'plab mamlakatlar iqtisodiy o'sishni har chorakda 
o'lchaydilar. Rivojlanishning eng aniq o'lchovi - real YaIM . Inflyatsiya ta'sirini 
yo'qotadi. YaIMning o'sish sur'ati real YaIMdan foydalanadi. Ushbu iqtisodiy siyosat 
Amerika Qo'shma Shtatlari bilan taqqoslanadi. Mamlakat iste'molchini va harbiy 
xarajatlarni oshirish orqali qisqa muddatli o'sishni moliyalashtirish uchun qarzlardan 
foydalanadi. Buning sababi, bu faoliyatlar YaIMda namoyon bo'ladi.Iqtisodchilar 
iqtisodiy o’sishga quyidacha ta’rif beradi: 
• Ma’lum yillar mobaynida real YIMdagi o’sish. 
• Ma’lum yillar mobaynida real YIMning aholi jon boshiga o’sishi. 
Yuqoridagi ta’rifl arni xohlagan biriga murojaat qiladigan bo’lsak, iqtisodiy 
o’sishning chorak yoki haryilgi foiz stavkasi sifatida hisoblab chiqiladi. Ikkinchi ta’rif 
esa aholi soni hisobga oladi. Aholi jon boshiga real YIM real YIM ni aholi soniga 
bo’lish orqali aniqlanadi. Keyin esa chiqqan natija avvalgi yildagi natija bilan foizlar 
hisobida taqqoslanadi. O’sish iqtisodiy maqsadni belgilab beradi. Umumiy 
mahsulotni aholiga nisbatan kengayishi ish-
haqilarni o’sishiga olib keladi va 
shuning bilan bi
rgalida aholining turmush darajasini ko’tarilishiga sababchi bo’ladi. 
Yuqori o’sish bilan rivojlanayotgan iqtisodiyot kishilar ehtiyojlarini yaxshiroq 
qondirishga va ijtimoiy hamda iqtisodiy muammolarni hal etishga imkoniyat 
yaratadi. O’z navbatida, ish haqilarni oshishi kishilarga ko’proq dam olish, shaxsiy 
kompyuterlarni sotib olish va oily ta’limda tahsil olish kabi imkoniyatlarni yaratib 
beradi. Tobora yuksalib borayotgan iqtisodiyot aholini kam ta’minlangan qatlamini 

---

339 
ahvolini yaxshilash, san’atni rivojlantirish va atrof-muhitni himoya qilish kabi 
muammolarni hal etishda yordam beradi. Iqtisodiy o’sishning mazmuni, turlari va 
ko’rsatkichlari Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko’p omilli va shu bilan birga 
ziddiyatli jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab 
boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi. 
Shu ayonki, har qanday jamiyatda o’sib borayotgan ehtiyojlarni qondirish va 
farovon yashash uchun iqtisodiy o’sish yuz berishi kerak. Iqtisodiy o’sish - deganda 
iqtisodiy ra
vnaqni, ya’ni iqtisodiyotning dinamik rivojlanishini, yaratilgan tovarlar va 
xizmatlarning ko’payib borishini tushunamiz. Ammo iqtisodiy rivojlanish hech 
qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi. Iqtisodiy o’sishni 
ikki darajada o
lib qarash mumkin. Mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy o’sish. 
Mikroiqtisodiy o’sish firma, korxona va tarmoq miqyosidagi rivojlanishni aks ettiradi 
va ularda o’sish yaratilgan tovarlar va xizmatlarning bozor narxida hisoblangan 
hajmiga qarab aniqlanadi. Makro-
iqtisodiy o’sish milliy iqtisodiyot, ya’ni muayyan 
mamlakat miqyosidagi iqtisodiy taraqqiyotni ifoda etadi va yalpi milliy mahsulotning 
(YaMM) ko’payishini bildiradi. YaMM hajmi iqtisodiy o’sishning umumlashgan pulda 
ifodalangan ko’rsatkichi hisoblanadi. Shu bilan birgalikda, iqtisodiy rivojlanish o’z 
ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o’zgarishlarni, 
ijobiy va salbiy tomonlarni olib notekis boradi. Ekstensiv iqtisodiy o’sishga ishlab 
chiqarishning oldingi texnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari 
miqdorining ko’payishi tufayli erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki 
hissa ko’paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o’rnatilgan uskunalarning 
quvvati, miqdori va sifati ishchi 
kuchining soni va malaka tarkibi bo’yicha xuddi 
o’shanday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishda, agar u sof holda 
amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o’zgarmay qoladi. Iqtisodiy 
o’sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini kengaytirishga 
ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish: yanada progressivroq 
ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo’llash, ishchi kuchi malakasini 
oshirish, shuningdek mavjud ishlab chiqarish potentsialidan yaxshiroq foydalanish 
yo’li bilan erishiladi. Intensiv yo’l ishlab chiqarishga jalb etilgan resurslarning har bir 
birligidan olinadigan samaraning, pirovard mahsulot miqdorining o’sishida, 
mahsulot sifatining oshishida o’z ifodasini topadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishni 
ikki hissa oshirish uchun mavjud korxonaga teng bo’lgan yana bir korxona qurishga 
hojat yo’q. Bu natijaga ishlab turgan korxonani rekonstruktsiya qilish va texnika 
bilan qayta qurollantirish, mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga 
erishish mumkin. Iqtisodiy o’sishning jismoniy ko’rsatkichlari ancha aniq natija 
beradi, (chunki ular inflyatsiya ta’siriga berilmaydi), lekin unversal emas (iqtisodiy 

---

340 
o’sish sur’atlarini hisoblashda har xil ne’matlar ishlab chiqarishni umumiy 
ko’rsatkichga keltirish qiyin). Qiymat ko’rsatkichlar keng qo’llaniladi, ammo har doim 
ham uni inflyatsiyadan to’liq «tozalash» mumkin bo’lavermaydi. Shu sababli 
iqtisodiy o’sish sur’atlari qiyosiy yoki doimiy narxlarda hisoblanadi. 
Makroiqtisodiy darajada iq
tisodiy o’sishning asosiy qiymat ko’rsatkichlari 
quyidagilar hisoblanadi: 
YaMM (IMM) yoki milliy daromadning mutloq hajmi va uning o’sish sur’ati; 
YaMM (IMM) yoki milliy daromadning aholi jon bosh hisobiga to’g’ri keladigan 
miqdori va uning o’sish sur’ati; 
YaMM (IMM) yoki milliy daromadning iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga 
to’g’ri keladigan miqdori va uning o’sish sur’ati; 
Iqtisodiy o’sishni aniqlashda har uchala ko’rsatkichdan ham foydalanish 
mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha. Iqtisodiy o'sish aholi jon boshiga ishlab 
chiqarish (miqdor va sifat) ortishi deyiladi. Ba'zi lug'atlar individual boshiga jon 
uchun chiqarishni oshirish, bir tomon bo'lib, bu tushunchani ko'rib. 
Iqtisodiy o'sish va uning turlari - ilg'or tushunchasi, shu bilan birga, bu atama 
ijobiy va salbiy xususiyatlarini ega. 
Ijobiy tomonlari bor: 
• tufayli ishlab chiqarish barqaror o'sishi xavfsizlik kompaniyasi oshirish. 
• Shu asnoda - iqtisodiy jihatidan mamlakat xalqaro tasvir o'sishi. 
• ishchi o'rinlar sonini ortishi va buning natijasida, moddiy o'sishi aholining bir 
qismini yaxshi egallagan. 
• yangi texnologiyalar qo'llanilishi, ishlab chiqarish texnologiyasi ijobiy 
o'zgarishlar, mehnat sharoitlari sifat o'zgarishi. 
Salbiy tomoni: 
Ekologik emirilishiga, atrof-muhitga salb
iy ta'sirini, resurslarni tükenmesine •. 
• haddan tashqari olomon, rivojlangan sanoat infratuzilmasi bilan, ayniqsa yirik 
shaharlar. 
• mehnat qizg'inligini oshiring. 
• kadrlarni uzluksiz tayyorlash uchun ehtiyoj. 
Iqtisodiy o'sish va uning turlari - tushuncha noaniq bo'ladi. Rasman intensiv va 
chiqaradi keng iqtisodiy o'sish. Keng turdagi ishlab chiqarish barcha omillar 
miqdoriy kuch paydo bilan xarakterlanadi. Ushbu yangi fabrikalar qurish, ko'proq 
ishchilar yollash mashinalari, avtomobillar va ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan 
hokazo. Uskunalar sonini oshirish hisoblanadi. 
Intensiv iqtisodiy shakllari o'sish - ishlab chiqarish mavjud omillar oqilona 
foydalanish hisoblanadi. Uchun omillar ishlab chiqarish , bu holda ilm-fan yutuqlari, 

---

341 
ishchilar qayta tayyorlash, resurslar va iqtisodiyotning to'g'ri qayta taqsimlash bor. 
Biroq, iqtisodiy o'sish va haqiqatda uning turlari yanada murakkab tizim ifodalaydi. 
Iqtisodchilar aniqlash: 
• Ruxsat etilgan iqtisodiy o'sish. AQSh, ko'plab Yevropa davlatlari: etakchi 
mamlakatlar bor ishlab chiqilgan. 
• o'sish ajoyibotlari ", butun dunyo Yaponiya, Xitoy va ba'zi boshqa Osiyo 
mamlakatlarida hayron ekanligini bugun«. 
• "o'sish fojiani« - pasayishiga fenomeni faqat iqtisodiy o'sish emas, balki, 
turmush, bu jamiyat a'zolari uchun o'limni tahdid barqaror pasayishi. 
• o'sishi etishmasligi. Bu turlari, masalan, Zimbabve o'z ichiga oladi. 
davlat va jamiyat, iqtisodiy o'sishning Belgilar va juda har xil omillar turlarini 
aniqlash. Keng tarqalgan manbalari yoki omillar iqtisodiy o'sishiga hissa deb 
ataladi. Bu omillar, barcha mamlakatlar uchun umumiy bo'lgan. iqtisodiy o'sishning 
manbalari Ba'zi olimlar hal qiluvchi deb. 
• mazmuni tabiiy resurslardan. Tabiiyki, hech qanday tabiiy resurslarga ega 
mamlakat, iqtisodiyotiga nisbatan tezroq o'sadi, suv, mineral, er yoki boshqa har 
qanday resurs ega mamlakat iqtisodiyoti. 
• ishchi kuchi xususiyatlari: soni, malakasi, ish bilan ta'minlash, va oqilona 
foydalanish. 
• ilmiy va texnologik rivojlanish balandligi, ishlab chiqarish bu kashfiyotlar 
amalga oshirish darajasi. 
• kapitali mavjudligi. barqaror sarmoya, kapital rekonstruksiya, boshqalar holda 
iqtisodiy o'sish to'xtaydi. 
• oqilona iqtisodiyotning tuzilishi, uning qobiliyati o'zgaruvchan ehtiyojlari va 
iqtisodiy sharoitlarda javoban tez o'zgartirish. 
• Iqtisodiyot tizimining turi. Tarixan bu bozor iqtisodiyoti boshqalardan ko'ra 
ko'proq samarali ekanligini isbotladi. 
• biznes rivojlanishini qo'llab-quvvatlash, ijtimoiy va siyosiy omillar, raqobat sari 
sog'lom munosabatni tarbiyalash, korruptsiyaga barham beradi. 
Shuning uchun hukumatlar keng moliyaviy siyosat bilan ehtiyot bo'lishlari 
kerak. Ular iqtisodiyotni qisqarish yoki tushkunlik holatida qo'llashlari kerak. 
Iqtisodiyot o'sib borayotgan paytda, uning rahbarlari xarajatlarni kamaytirib, 
soliqlarni ko'tarishlari kerak. Ushbu konservativ fiskal siyosat iqtisodiy o'sish 
barqarorligini ta'minlaydi.