36 – mavzu: Dunyo mamlakatlarida demografik siyosat Reja: Demografik siyosatning mazmuni va uni o‘tkazish uslublari

2. 
Tug‘ilish va oila sohasidagi demografik siyosat 
Bugungi kunda dunyoda aholi sonining yuqori sur’atda o'sib borishi yoki 
kamayishi muammosidan tashvishga tushib, tug'ilish darajasini tartibga solishga 
harakat qilmayotgan deyarli birorta davlat qolmadi. Tug'ilishni tartibga solishga 
urinayotgan barcha mamlakatlar diametral qarama-qarshi maqsadlari va 
qiziqishlari bilan farqlanuvchi ikki guruhga bo'linadi. Birinchi guruhga kimvchi 
mamlakatlarda demografik o'tish hali tugallanmagan va tug'ilish darajasi nisbatan 
yuqori bo'lib, ularni asosan aholining o'sish sur’atlarini kamaytirish va shu yo'l 
bilan mamlakat iqtiso- diyoti va resurslariga bo'lgan demografik bosimii 
pasaytirish masalasi tashvishga soladi. Ushbu masalada eng faol pozitsiyani aholisi 
soni jihatidan eng ko'p hisoblangan Xitoy va Hindiston mamlakatlari egallaydi. Bu 
mamlakatlar turli xil, jumladan, regressiv chora-tadbirlarni amalga oshirish yo'li 
bilan aholini keskin o'sishini to'xtatishga urinmoqdalar. Ikkinchi gunihga esa 
sanoati yuksak darajada rivojlangan biroq tug'ilish hatto avlodlar almashinuvini 
ham ta’minlab beraolmaydigan, ko'pincha depopulyatsiyaga olib keladigan 
darajada past bo'lgan mamlakatlar kiradi. Bu mamlakatlarning barchasi ham 
depopulyatsiya muammosining kelib chiqish vaqti, uning davomiyligi, tarixiy, 
iqtisodiy, siyosiy va boshqa ^abablariga ko'ra bir-biridan tubdan farq qiladi. 
Buning hisobiga bu mamlakatlarda qator muhim masalalar bo'yicha yaqqol 
differentsiatsiya namoyon bo'ladi. Tug‘ilish darajasi va tipi o'xshash bo'lgan 
mamlakatlarda demografik siyosatni o'tkazish yoki aksincha, uni rad etish haqida 
qaror qabul qilinishining sabablari orasidan quyidagilarni ajratish mumkin: 

---

tug'ilishning haqiqiy darajasi, uning tendentsiyalari va aholi soni dinamikasini 
baholash, ulkan kataklizmalar (birinchi navbatda, urushlar) natijasida aholi 
orasidagi yo'qotishlar, strategik (iqtisodiy, geosiyosiy, siyosiy-ma’naviy) rejadagi 
muammolarni yechish zaruriyati. Bu sabablarning birlashishi ba’zi mamlakatlarda 
ziddiyatlidir. Shu ma’noda tug'ilish sohasida demografik siyosatni olib borish 
zaruriyatini ochiqdan ochiq rad qiluvchi ikkita mamlakat — AQSH va Buyuk 
Britaniya alohida qiziqish uyg'otadi. Bu mamlakatlardagi tug'ilish darajasi, hatto 
aholining takror barpo etilisliini ham ta’minlay olmasligiga qaramay, har ikkala 
mamlakat ham o'zlaridagi tug'ilish darajasini ichki va tashqi qarashlar hamda 
ehtiyojlarni qonuniylashtirish uchun yetarli, deb' hisoblashadi. Ikkala mamlakatda 
ham «farzandlarning tug'ilishi, oila va insonning shaxsiy ishi, aholining o'sishi esa 
davlatga iqtisodiy, ekologik va ijtimoiy foyda keltirmaydi», degan fikr ilgari 
suriladi. AQSH va Buyuk Britaniyadan tashqari Italiya, Irlandiya va bir necha 
boshqa mamlakatlar tug'ilish darajasiga ta’sir etuvchi choralarni ishlab chiqish 
borasida o'rtacha pozitsiyani egallamoqda. Bu mamlakatlar farzandlar tug'ilishini 
tartibga solishni ma’naviy va etnik me’yorlarga mos kelmaydi, deb hisoblaydi 
hamda bu masalada katta miqyosda hech qanday siyosat olib borilmaydi. Bu 
mamlakatlarning hukumati hamda jamoatchilikning nikoh- oila munosabatlari, 
shuningdek, abort va kontratseptsiya masalalarida konservativ fikr bildiriladi. 
Hududi, aholisining soni, iqtisodiy rivojlanish darajasi va boshqa belgilari jihatidan 
xilma-xil bo'lgan bu mamlakatlami ikkita holat birlashtiradi. Birinchidan, bu 
mamlakatlardan birortasi ham XX asr davomida ulkan insoniy yo'qotishlarni 
boshdan kechirmagan, ikkinchidan, demografik o'sish zarurati bilan bevosita 
bog'Uq bo'lgan strategik (birinchi navbatda, geosiyosiy va iqtisodiy) qarashlar 
mavjud emas. 
XX asrdan boshlab Frantsiya, Belgiya va Germaniyada demografik 
siyosatga butunlay o'zgacha qarashlar mavjud edi. Bu mamlakatlar XIX asrning 
oxiridan XX asrning boshiga qadar sodir bo'lgan ketma-ket urushlar oqibatida 
kattagina yo'qotishlarni boshdan kechirdi, iqtisodiy muvozanat buzildi va uni 
tiklash avj olib borayotgan depopulyatsiya sharoitida juda mushkul bo'ldi. Shu 

---

bilan birga, bu mamlakatlar Yevropadagi geosiyosiy tenglikni saqlash zaruriyatiga 
suyangan holda o'zining demografik salohiyatini qayta tiklashiga harakat qildilar. 
Aslida Frantsiyada 1870- yildan 1910-yilgacha bo'lgan butun davr mobaynida 
pronatalistik kayfiyat hukm surib keldi. 
Turli mamlakatlardagi farzandli oilalarga beriladigan yordam choralarini 
tahlil qilish, ularni to'rt guruhga ajratish imkonini beradi: 
1. 
Qonuniy choralar; 
2. 
Farzandli oilalardagi moddiy qiyinchiliklarni kamaytirishga va talab 
qilinayotgan reproduktiv xulq evaziga shakllangan mukofotlarni taqdim etishga 
qaratilgan iqtisodiy choralar; 
3. 
Ayollar bandligi va onalikka xalaqit beruvchi qarama- qarshiliklarni 
yengishga qaratilgan huquqiy va iqtisodiy chora- tadbirlar; 
4. 
Olib borilayotgan siyosat va uning maqsadlarigajamoatchilik fikrini 
shakllantirishga qaratilgan ma’naviy-aihiy ta’sir choralari.