36 – mavzu: Dunyo mamlakatlarida demografik siyosat Reja: Demografik siyosatning mazmuni va uni o‘tkazish uslublari



Yüklə 406,68 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/6
tarix19.04.2023
ölçüsü406,68 Kb.
#100755
1   2   3   4   5   6
Lecture - 36

Iqtisodiy chora-tadbirlar. Demografik siyosatning ushbu guruh choralari 
juda xilma-xildir. Ularda farzandli oilalarga nafaqa ajratishdan tashqari, farzandlari 
bor yoki farzand ko‘rgan oilalarga (ota-onalarga) turli imtiyozlar berishni nazarda 
tutadi. Shu o‘rinda oilalarga ajratilgan nafaqa uchun sarflanadigan mablag'larga 


nisbatan, farzandli oilalardagi moddiy diskriminatsiyani bartaraf etishga qaratilgan, 
ijtimoiy siyosat sohasiga tegishli imtiyozlarni berishga ko‘proq mablag
1
sarflanadi. 
Shu usul bilan investitsiyalar ustidan maksimal davlat nazorati o‘rnatiladi. 
Tug‘ilishni iqtisodiy rag‘batlantirishning turli mamlakatlardagi tajribasi asosida 
eng keng tarqalgan yo‘nalishlar quyidagilardir: 
1. 
Farzandli oilalarga beriladigan nafaqalar. 
• 
oyma-oy beriladigan nafaqa yoki oiladagi farzandlaming soni, tug‘ilish 
ketma-ketligi va oilaning umumiy daromadiga qarab belgilanadigan nafaqa; 
• 
farzand tug'ilishi munosabati bilan bir martalik beriladigan nafaqa; 
• 
homiladorlik va tug‘mqda qisman yoki to‘liq haq to‘lanadigan ta’til; 
• 
homilador ayollar, tuqqan ayollar hamda yangi tug'ilgan chaqaloqlar 
salomatligini tiklashga qaratilgan chora-tadbirlar. 
2. 
Ishiovchi ota-onalar uchun beriladigan soliq imtiyozlari hamda ularga uy-joy 
uchun ajratiladigan kreditlar va subsidiyalar. 
Oyma-oy to‘lanadigan yoki oilaga belgilanadigan nafaqalar. Ushbu nafaqa 
turi eng keng tarqalgan bo‘lib, mamlakatlarda nafaqaning bu turini belgilash tartibi 
turlicha. Masalan, Avstriya va Daniyada nafaqa barcha farzandli oilalarga oilaning 
daromadidan qat’iy nazar tayinlanadi, Frantsiya va Germaniyada nafaqaning 
miqdori oilaning daromadi va farzandlar soniga bog‘liq. Buyuk Britaniyada 
oiladagi farzandlar sonidan qat’iy nazar faqatgina kam daromadli oilalar nafaqa 
olish huquqiga ega. Italiya va boshqa bir qancha mamlakatlarda oila daromadining 
yuqori chegarasi belgilangan bo‘lib, shu miqdordan ortiq daromad oluvchi 
oilalarga nafaqa berilmaydi. 
Oyma-oy to‘lanadigan nafaqa miqdori oiladagi farzandlar sonining oshishi bilan 
ortib boradi, sababi ko‘pchilik mamlakatlarda siyosatning ushbu yo'nalishi oilada 
farzandlar tug'ilishi, ularni tarbiyalash va ma’lumot berish bo'yicha xarajatlarni 
maksimal darajada kompensatsiya qilish davlatning burchi ekanligini nazarda 
tutadi. 
Nafaqa olishning yuqori chegarasi turli mamlakatlarda turlicha bo'lib, u 16-
18 yoshgacha belgilangan. Ko'pchilik mamlakatlarda nafaqa yoshining 


kattalashishi bolaning ma’lumot olishi bilan bog'liq (Germaniya, Niderlandiyada 
27 yoshgacha). Eng ko'p miqdordagi oilaviy nafaqalar Belgiyada belgilangan 
(o'rtacha oylik maoshning 70 foizigacha). Biroq, bunda ko'proq oiladagi farzandlar 
soni emas, oilaning moddiy ta’minlanganlik darajasi hisobga olinadi. Oilaga 
beriladigan nafaqalami moliyalashtirish har doim ham budjet mablag'lari hisobiga 
amalga oshirilmaydi. Masalan, Avstriyada oilaviy nafaqalar markazlashtirilgan 
holda yagona kompensatsion jamg'arma hisobidan to'lanadi. Jamg'arma mablag'lari 
quyidagi manbalardan shakllanadi: 
1. 
Tadbirkorlar to'lovlari; 
2. 
Davlat va mahalliy budjetdan ajratmalar; 
3. 
Hududlardagi aholining soniga mutanosib ravishdagi to'lovlar. 
Belgiyada nafaqalar milliy ijtimoiy himoya boshqaruvi tomonidan amalga 
oshiriladi. Boshqaaivjamg'armalari tadbirkorlardan tushgan to'lovlar asosida 
shakllanadi. Italiya va Lyuksemburgda oilaviy nafaqalar ijtimoiy sug'urta 
jamg'armalari hisobiga moliya- lashtiriladi. 
O'zbekistonda voyaga yetmagan bolalari bo'lgan oilalarga oyma-oy 
to'lanadigan nafaqa 16 yoshgacha (umumta’lim maktab- larida, akademik litseylar 
va kasb-hunar kollejlarida ta’lim olayotganlarga 18 yoshgacha) bolalari bo'lgan 
oilalarga tayinlanadi va to'lanadi. Nafaqa ota-onalardan birining shaxsiy arizasi 
asosida 6 oy muddatga tayinlanadi va to'lanadi, ushbu muddat tugagach, arizachi 
yangi muddatga nafaqa to'lashni davom ettirish to'g'risida ariza bilan murojaat 
qilish huquqiga ega. 
Oilaga nafaqa: 
• 
bir bolali oilalar uchun — eng kam oylik ish haqining 50 foizi miqdorida: 
• 
ikki bolali oilalar uchun — 100 foizi miqdorida; 
• 
uch bolali oilalar uchun — 140 foizi miqdorida; 
• 
to'rt va undan ko'p bolali oilalar uchun — 175 foizi miqdorida belgilanadi. 
Agar belgilangan tartibda nafaqa belgilangan davr mobaynida eng kam oylik ish 
haqi miqdori o'zgarsa, nafaqa miqdori eng kam oylik ish haqi miqdori o'zgargan 
oydan boshlab tegishii ravishda ko'payadi. 


Respublikada quyidagi voyaga yetmagan bolalari bo'lgan oilalar nafaqalar olishda 
imtiyozli huquqqa ega: 
• 
nogiron chaqaloqli (bolali) oilalar; 
• 
ota-onaning ikkalasi ham bo'lmagan, bolalar tarbiyasi bilan esa qarindoshlari 
shug'ullanishadigan oilalar; 
• 
bolalarning ota-onasidan biri yoki ikkalasi ham nogiron bo'lgan oilalar: 
• 
ota-onadan biri yoki ikkalasi ham ishsiz bo'lgan, mehnat organida ish 
qidiruvchi sifatida hisobda turgan oilalar. 
O'zbekistonda oyma-oy to'lanadigan nafaqalarning to'g'ri hisoblanishini, o'z 
vaqtida to'lanishini nazorat qilish Moliya vazirligining nazorat-taftish Bosh 
boshqarmasi va uning joylardagi organlari tomonidan amalga oshiriladi. 
Farzand tug'ilishi munosabati bilan beriladigan bir martalik nafaqa. Nafaqaning bu 
turi oyma oy beriladigan nafaqalarga nisbatan kamroq tarqalgan. 
O'zbekistonda bola tug'ilganda beriladigan bir martalik nafaqa eng kam oylik ish 
haqining ikki baravari miqdorida beriladi. Ish haqiga koeffitsient qo'llaniladigan 
tumanlarda nafaqa ushbu koeffitsientlarni hisobga olgan holda belgilanadi. 
Ishlayotgan ayollarga hamda ishlab chiqarishdan ajralgan holda oliy, o'rta maxsus, 
kasb-hunar ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan ayollarga bola tug'ilganda 
beriladigan bir martalik nafaqa tegishlicha ish yoki o'qish joyidan to'lanadi. 
Ishlamaydigan va o'qimaydigan ota-onalarga bola tug'ilganda beriladigan nafaqa 
ijtimoiy ta’minot bo'limlari tomonidan tayinlanadi va to'lanadi. Agar ayol 
homiladorlik bo'yicha ta’til davrida ishdan bo'shab, shu davr mobaynida 
homiladorlik va tug'ish bo'yicha nafaqa olgan bo'lsa. Bir martalik nafaqa umumiy 
asoslarda beriladi. Bola o‘lik tug'ilgan hollarda nafaqa to'Ianmaydi. 
Shunday qilib, bo'lg'usi farzand xususida davlatning olib boradigan siyosati 
ikki qismdan iborat bo'ladi. Bir tomondan homiladorlik va tug'ruqning sog'lom 
kechishi uchun barcha sharoitlarni yaratsa (homiladorlarni tekshirish, tug'ruqqacha 
va tug'ruqdan keyingi ta’til, homiladorlarning ish o'rinlarini saqlab qolish va h.k), 
ikkinchi tomondan, davlat qaysidir ma’noda tug'ilgan farzandlarni boqish, 
tarbiyalash va ularga ma’lumot berishda ishtirok etadi, aslida farzandning tug'ilishi 


va vaqtini uning ota-onasi belgilaydi va uni ta’minlash asosan ularning vazifasidir. 
Umuman olganda, bir martalik nafaqalar bilan ta’minlash tamoyili pronatalistik 
siyosatning boshqa chora-tadbir- larga qaraganda ancha differentsiallashgan hamda 
ko'p darajada ijtimoiy manzil tavsifiga ega bo'lib, oilaning daromadlari va ijtimoiy 
maqomiga bevosita bog'liq. 
Homiladorlik va tug‘ruq bo‘yicha ta’til hamda uni to‘lash tartibi. 
Mamlakatlar bo'yicha homiladorlik va tug'ruq uchun ta’til berish tartibi turlicha 
bo'lib, undagi asosiy farqlar davlat va xususiy sektorda ishlovchi ayollar orasida 
kuzatiladi. Ularga beriladigan ta’til davomiyligi to'lovning miqdorlari va 
moliyalash mablag'lari bir biridan farq qiladi. Odatda, davlat sektorida ishlovchi 
ayollarga uzoqroq davom etuvchi ta’til va katta o'lchamdagi kompensa- tsiyalar 
beriladi. 
Bunday hollarda ta’tilga haq to'lash yoki to'liq davlat budjeti mablag'lari 
hisobiga yoki kompensatsiyalashgan shaklda (ijtimoiy va tibbiy sug'urta budjeti va 
jamg'armalari) amalga oshiriladi. Xususiy sektorda ishlovchi ayollar esa 
mablag'larni turli sug'urta jamg'armalaridan oladi. Ko'pincha kompensatsiyalar 
miqdori xususiy sektordagi tadbirkorlar faoliyatiga bog'liq bo'ladi. Qator 
mamlakatlarda homiladorlik va tug'ruq bo'yicha ta’til huquqi, sug'urta badallarini 
to'lash va homiladorlikka qadar shu ishda qancha muddat ishlaganligiga bog'liq. 
Masalan, O'zbekistonda homiladorlik va tuqqandan keyingi davrlar ta’tili sifatida 
ayollarga tuqqaniga qadar 70 kalendar kun va tuqqanidan keyin 56 kalendar kun 
(tug'ish qiyin kechgan yoki ikki va undan ortiq bola tug'ilgan hollarda - 70 
kalendar kun) ta’til beriladi. Bu nafaqani tayinlash va to'lash uchun belgilangan 
tartibda mehnatga layoqatsizlik varaqasi asos bo'ladi hamda ko'rsatilgan barcha 
davr uchun to'lanadi. Oliy, o'rta maxsus, kasb-hunar ta’lim muassasalarini 
tamomlagan va belgilangan tartibda ishga yuborilgan ayollarga ishni boshlagunga 
qadar homiladorlik va tug'ish bo'yicha berilgan mehnatga layoqatsizlik varaqasi 
asosida nafaqa ayol ishga kelishi lozim bo'lgan kundan boshlab beriladi. Ishni 
vaqtinchalik to'xtatish yoki ishlab chiqarishdan ajralmagan holda o'quv yurtlarida 
tahsil olish munosabati bilan berilgan qo'shimcha ta’til davrida homiladorlik va 


tug'ish bo'yicha ta’til berilgan holda, nafaqa ko'rsatilgan davr tugagandan keyin 
ayol chiqishi lozim bo'lgan kundan boshlab beriladi. Xodim yillik ta’tilda va bolani 
parvarishlash uchun ta’tilda bo'lgan vaqtda homiladorlik va tug'ish bo'yicha ta’til 
berilganda, nafaqa homiladorlik va tug'ish bo'yicha ta’tilning vaqtincha mehnatga 
layoqatsizlik varaqasida ko'rsatilgan barcha kunlari uchun beriladi. Bolani 
parvarishlash bo'yicha ta’til davri uchun nafaqa ta’rif stavkasidan (lavozim 
maoshidan) va ta’til boshlani- shidan oldingi 12 oy mobaynida olingan 
mukofotlarning o'rtacha oylik summasidan hisoblab chiqariladi. Bunda vaqtincha 
mehnatga layoqatsizlik varaqasi ochilgan kuniga bo'lgan tarif stavkasi joylarda 
belgilangan tuman koeffitsienti va ustamalarni hisobga olgan holda olinadi. 
Homiladorlik va tug'ish bo'yicha nafaqa, shu jumladan, ayrim hollarda, ya’ni 
mehnat shartnomasi alohida asoslarga ko'ra bekor qilingandan keyin bir oy ichida 
vaqtincha mehnatga layoqatsizlik yoki homiladorlik va tug'ish ta’tili boshlangan 
bo'lsa, nafaqa yashash joyidagi tuman (shahar) ijtimoiy ta’minot bo'limi tomonidan 
ish haqining 100 foizi miqdorida beriladi. Homilador ayollar va yangi tug‘ilgan 
chaqaloqlar sog‘hg‘>m muhofaza qilishga qaratilgan choralar. Bu guruhga 
kiruV
‘ 
chora-tadbirlar ko'proq sog'liqni saqlash va ijtimoiy profilakti tavsifda bo'lib, 
tug'ilishni rag'batlantirish bilan bevosita bog >q emas. Bu choralar homiladorlik 
bo'yicha ayollarni o'z 
vaqtida ro'yxatga olish va qonun tomonidan belgilangan 
tartib tekshiruvdan o‘tish zaruriyatini nazarda tutadi. Bunday tadbir- larning asosiy 
maqsadi homila va homiladorlik patologiyalarini erta aniqlash, homiladorlikning 
kechish monitoringini olib borish, homilador ayollarda kuzatiladigan ijtimoiy 
patologiyalar - narkomaniya, alkogolizm va boshqa kasalliklarni profilaktika 
qilishdan iborat. 
Ayollar homiladorlik davridagi adekvat xulqi turli shakldagi moddiy 
rag‘batlantirishlar, ya’ni tibbiy va ijtimoiy sug'urta, bir martalik nafaqa olish 
huquqi, homiladorlik va tug‘ruq ta’tiliga haq to'lash, oilaviy nafaqalar bilan 
bog‘liq. 

Yüklə 406,68 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin