4-Amaliy mashg‘ulot. Mavzu: Chizma geometriya va chizmachilik belgi hamda simvolikalari. Fanlararo munosabatdagi o‘z va o‘zlashgan, umumiylikka EGA bo‘lgan tayanch tushunchalarni ifoda qiluvchi terminlar

8. Proeksiyalar tekisliklarini belgilash: 
Vyoki P
2
- frontal proeksiyalar tekisligi, 
H yoki P
1
- gorizontal proeksiyalar tekisligi, 
Wyoki P
3
- profil proeksiyalar tekisligi. 
Almashtirilgan proeksiyalar tekisligi - P
4
, P
5
, P
6
,. . . yoki V
1
,H
1
,W
1
, V
2
,H
2
, W
2 
bilan 
belgilanadi. 
9. Proeksiyalar o‘qi x, y, z bilan belgilanadi; x - abssissa o‘qi, y - ordinata o‘qi, z 
- applikata o‘qi. 
10. Nuqta, chiziq, tekislik, sirt va boshqa geometrik figuralarning proeksiyalari 
harf va raqamlarga qo‘yiladigan - quyi /
1
, 
2
, 
3
/ yoki yuqori /
I
, 
II
, 
III
/ indekslarni qo‘yilishi 
bilan belgilanadi. 
Masalan: 
a) A
I
yoki A
1
– A nuqtaning gorizontal proeksiyasi, 
b) A
II
yoki A
2
– A nuqtaning frontal proeksiyasi,
v) A
III
yoki A
3
– A nuqtaning profil proeksiyasi,
g) a,b
I
yoki a
1
,b
1
- chiziqning gorizontal proeksiyasi,
d) a
II
, b
II
yoki a
2
, b
2
- chiziqning frontal proeksiyasi,
e) a
III
, b
III
yoki a
3
, b
3
- chiziqning profil proeksiyasi, 
j) α
I
, β
I
, γ
I
yoki α
1
, β
1
, γ
1
– sirtlarning gorizontal proeksiyasi,
z) α
II
, β
II
, γ
II
yoki α
2
, β
2
, γ
2
– sirtlarning frontal proeksiyasi, 
i) α
III
, β
III
, γ 
III
yoki α
3
,β
3
,γ
3
– sirtlarning profil proeksiyasi. 
Almashtirilgan (o‘zgartirilgan) proeksiyalar tekisliklaridagi preksiya belgilari quyi 
indekslar bilan yoki quyi indeks bilan birga yuqori indekslar qo‘shilgan holda 
birgalikdagi shaklda ham qo‘yiladi.
Masalan: 
A
4
, A
5
, A
6
, . . . ; A
1
I
, A
1
II
, A
1
III
; A
2
I
, A
2
II
, A
2
III
, . . . . 
11. Chiziqning izlarini belgilash: 
a) a
H
, b
H
, c
H
- to‘g‘ri chiziqning gorizontal izi, 
b) a
V
, b
V
, c
V
- to‘g‘ri chiziqning frontal izi, 
v) a
W
, v) b
W
, c
W
- to‘g‘ri chiziqning profil izi, 

---

g) a
1
H
, b
1
 
H
, C
H
- to‘g‘ri chiziq gorizontal izining gorizontal proeksiyasi, 
d) a
1
V
, b
1
 
V
, C 
V
- to‘g‘ri chiziqning frontal izining frontal proeksiyasi, 
e) a
1
W
, b
1
 
W
, C 
W
- to‘g‘ri chiziqning profil izining profil proeksiyasi va boshqalar. 
12. Tekislikning izlarini belgilash: 
a) P
H
, T
H
, R
H
- tekislikning gorizontal izi, 
b) P
V
, T
V
, R
V
- tekislikning frontal izi,
v) P
W
, T
W
, R
W
- tekislikning profil izi. 
13. Yordamchi nuqtalar: 
A
O
, B
O
, C
O
, D
O
 
Geometrik figuralarning o‘zaro munosabatini belgilaydigan 
 
 
 

---

Fanlararo munosabatdagi o‘z va o‘zlashgan, umumiylikka ega bo‘lgan 
tayanch tushunchalarni ifoda qiluvchi terminlar. 
Tilimizdagi mavjud so‘zlar, atamalar, terminlar ma’nolarining kengayishi va 
torayishi, ma’nolarning o‘sishi, ma’no ko‘chishi tarzda ro‘y beradi. Ular qanday tarzda 
ro‘y berishidan qat’iy nazar, bilish jarayonining boshlangdch bosqichi hisoblangan, 
idrok etishning tovush asosidagi madumot bodib, bilish jarayonida bilim manbai 
hisoblanadi. Idrok va tafakkur qilish jarayonlarida ilmiy va amaliy ahamiyatlarga ega 
bodgan tegishli tushunchalar hosil bodishida ishtirok etadi. 
O‘quvchilarda ilmiy tushunchalar tizimining shakllanishi ular tomonidan ilmiy 
bilimlar tizimini egallashning muhim ilmiy elementlaridan biridir. Har bir o‘quv fani 
o‘zaro bogdangan asosiy ilmiy tushunchalar tizimidan tashkil topgandir. 
O‘quvchilarning fan bo‘yicha toda bilimlarining sifati esa tushunchalarning qanday va 
qanchalik o‘zlashtirilganligidan kelib chiqadi. 
Demak, maktab chizmachilik kursini odganish uchun uning mazmunini egallash 
lozim. Chizmachilik kursining mazmunini esa asosan, chizmaning proeksion mohiyatini 
qamrab oluvchi turli xil tushunchalar, qisqartma va qoidalar to‘plami hisoblangan 
ESKD-KHYAT (Konstruktorlik hujjatlarining yagona tizimi) standartlari tashkil etadi. 
Tushunchalarni o‘zlashtirmasdan turib qonun va nazariyalarning o‘zlashtirilishi 
haqida so‘z bo‘lishi ham mumkin emas. Tushunchalarni egallash o‘quvchilarning tahlil 
va sintez, solishtirish va taqqoslash, mavhumlashtirish va umumlashtirish kabi amallar 
bajarish orqali faol aqliy faoliyatlari bilan bogdiq. Biron bir fikrni tushunchalar bilan 
amallar bajarmay turib ifodalashning iloji yo‘q. Shuning uchun o‘quvchilarda 
shakllantirilayotgan tushunchalar ular tomonidan qanchalik yaxshi o‘zlashtirilsa, ularda 
muhokama, xulosa tuzish shunchalik yengillashadi. Yuqorida ta’kidlanganidek, maktab 
chizmachilik fanidagi odganilayotgan materialdagi turli xil ilmiy tushunchalar va 
ularning ta’riflari bularning majmuasidir. 
Bayon etilgan fikrlar bilan tushunchalaming shakllanishidagi munosabati 
chegaralanib qolmaydi. O‘quvchilarning ilmiy tushunchalarni yaxshi o‘zlashtirishi 
o‘qituvchi uchun o‘quvchilarga o‘quv materialini ilmiy tilda bayon etishga imkon 
beradi. Boshqacha ta’riflaganda, didaktikaning ilmiylik prinsipini amalga oshirishning 
qulay manbaidir. 

---

Ta’lim jarayonida tushunchalaming rivojlanishi bilan fandagi rivojlanishida bir 
qancha umumiy jihatlari, shuningdek, mohiyatan farqlari mavjud. 
Fandagi singari ta’limda tushunchalaming shakllanishi va rivojlanishi dialektik 
ziddiyatli, murakkab jarayondan iborat. O‘quvchilar tushunchalarni darhol 
o‘zlashtirmaydi, balki asta-sekinlik bilan uning mazmunini, hajmini, boshqa 
tushunchalar bilan aloqasini bilib boradi. 
Tushunchalarni o‘zlashtirish o‘rnatilgan ilmiy va yangi faktlarni tushuntirishga 
yetarli bo‘lmagan, mavjud tushunchalar bazasi o‘rtasidagi hosil bo‘lgan ziddiyatni 
yengib o‘tish asnosida amalga oshiriladi. 
Fanda (ilmiy bilishda) tushunchalaming hosil bo‘lishi va rivojlanishi - olimlarning 
ijodiy izlanishlarining mahsulidir. Ta’limda esa o‘quvchilarda tushunchalaming 
shakllanishi o‘qituvchi rahbarligi ostida sodir bo‘ladi. Bu o‘qituvchining o‘quv dasturi 
bilan, o‘quv qo‘llanma va ta’lim nazariyasi va amaliyotining holati bilan aniqlanadigan, 
maqsadga yo‘naltirilgan faoliyati natijasining mahsulidir. 
Ilmiy bilishda tushunchalaming hosil bo‘lishi va rivojlanishi- ongning ob’ektiv 
dunyoni chuqurroq anglashdagi, uzoq jarayon davom etadigan rivojlanishining 
natijasidir, bilishning bir qancha bosqichining yig‘indisidir. Ta’lim jarayonida esa, 
o‘quvchilarda fanning tarkibiga kirgan va qat’iy tasdiqlangan, insonlarning ilmiy va 
amaliy faoliyatlarida keng qo‘llaniluvchi tushunchalaming shakllanishi yuz beradi. Bu 
jarayonda ham tushunchaning rivojlanishi sodir bo‘ladi, ammo u faqat o‘quvchilarning 
ongidagina sodir bo‘ladi, bu yerda yangilik elenmenti sub’ektiv xarakterga egadir. 
Ilmiy bilishda tushunchalar yordamida ongimizda aks etuvchi narsa va 
hodisalarning ham hossalarini ajratish - o‘nlab olimlar, ba’zida esa, turli xil mamlakat 
olimlari avlodining ijodiy faoliyatidir. O‘quvchilar esa tushunchalami ta’lim 
muassasalarida o‘qish davrida o‘zlashtirishadi. 
Fanda bir tizimning tushunchalarini o‘zlashtirishda boshqa tizimdagi tushunchalar 
bilan ularning o‘zaro bogdiqligi sharti amalga oshirilsa, 
o‘zlashtirilish samaraliroq bodadi. Mazkur fan tushunchalarining o‘zlashtirilishida 
fanlararo bogdanish shartiga rioya etilsa, bu jarayon jadallashadi. 
Zamonaviy ta’lim sharoitida, ilmiy informatsiyalarning hajmi tobora ortib 
borayotgan bir vaqtda, fanlararo aloqani amalga oshirish borgan sari katta ahamiyatga 

---

ega bodib bormoqda. Fanlararo bogdanish bu odganiladigan o‘quv materiali 
mazmunida, uning strukturasi va ta’lim berish metodlarida ilmiy fanlar o‘rtasidagi 
aloqaning aksidir. Ta’lim jarayonida fanlararo aloqaning o‘rnatilishi diqqatni oshirishga 
sharoit yaratuvchi omillardan biri bodib, fanlarning o‘zaro bir- biriga odishi, ularning 
integratsiyasi hisoblanadi, bu esa xususiy ilmiy tushunchalarni umumilmiy yoki bir 
qator fanlar uchun umumiy bodgan tushunchalarga aylanishiga olib keladi. 
Ma’lumki, maktab chizmachilik kursi bevosita aloqador fanlar va shuningdek, 
qardosh fanlar bilan spetsifik xarakteri hamda ayrim ilmiy terminlarining integratsiyasi 
bilan zich yoki sayoz darajada bogdangan. Bu rivojlanishdagi jarayon bodib, hozirgi 
kunga kelib bu fan bogdanish kodamining kengligi bilan boshqa fanlardan qolishmaydi, 
mehnat, matematika, tabiatshunoslik, geometriya, tasviriy san’at, fizika, ximiya, 
geografiya va hozirgi kunda informatika bilan chambarchas aloqadadir. Maktab 
chizmachilik kursini odganish davomida fanlarning mazkur aloqalarda bodishi vaqtiga 
qarab ularni uchta guruhga ajratish mumkin: 
1. Oldindan aloqada bodgan fanlar; 
2. Hamohang, birgalikda aloqadagi fanlar; 
3. Keyingi aloqada boduvchi fanlar. 
Bu aloqalarini ko‘rib chiqsak - 8 sinfda o‘quvchilar o‘quv fanining boshida 
“chizma va texnik rasm” tushunchasi bilan tanishadilar, chiziq turlari to‘g‘risida 
tasavvur shakllanadi va chizma bajarish (geometrik yasashlar) va ularga odcham 
qo‘yish qoidalari (standartlar)ni odganadilar. Kursning ikkinchi yarimida chizma hosil 
bodishining nazariy asoslari (proeksiyalash)ni odganishadi va ularda fazoviy tasavvur 
qilish ko‘nikmasi shakllantiriladi. Kodinishlar (bosh-olddan kodinish, ustddan va 
chapdan kodinish) va aksonometrik (izometrik, dimetrik) proeksiyalar to‘gdisida 
ma’lumotlar bilan fazoviy tasavvur rivojlantiriladi. Fanni o‘qish davomida eskizlar 
to‘gdisida ma’lumotlar qo‘shiladi va bu bilan chizma bajarish tartibi ketma-ketligiga 
rioya etishga odgatiladi. 
9 sinfda chizmachilik fanining boshida 8-sinfda olingan ma’lumotlar 
chuqurlashtiriladi va kengaytiriladi. Keyinchalik o‘quvchilar kesimlar va qirqimlar 
to‘gdisidagi ma’lumotlar bilan tanishadi. Ularda fazoviy tasavvur dinamikasini 
oshirishga qaratilgan bir nechta loyihalash masalari beriladi. Fanning ikkinchi yarmida 

---

ular mashinasozlik chizmachiligiga oid ma’lumotlar bilan tanishadilar. Standart detallar 
- bolt, gayka, shayba, vint, va boshqa shu kabi rezbali biriktirish detallari to‘g‘risida 
tushunchalarga ega bodishadi va ularning tasvirlanishini va chizmada unga qarab 
o‘qishni odganishadi. Kurs oxirida yig‘ma birlik, yigdsh chizmasi, spetsifikatsiya, 
sxema, qurilish chizmasi haqida tushunchalar olishadi. Ularni bajarish (chizish) 
to‘g‘risida ma’lumotlarga ega bodishadi. 
 
Nazorat uchun savollar: 
1. Chizmachilik tayanch tushunchalarni ifoda qiluvchi terminlarni ilmiy-metodik 
jihatdan tahlili haqida nimalarni tushindingiz?
2. Chizma geometriya belgi va simvolikalar mazmuni nimada?
3. Geometrik figura va ularning munosabatlari uchun belgi va simvolikalar 
mustaqil belgilang.