4. Faoliyat haqida psixologiyasi

O L M O Q

SINDIRMOQ

QUYIB YUBORMOQ

YURISH

YUGURISH

SAKRASH

NUTQ HARAKATI

ISHORALAR

MIMIKA



HA R A K A T






TURISH


O'TIRISH

Inson faoliyatiga yo’naltirilgan maqsadga erishish uchun shu yo’lda harakat qilish tufayli xususiy vazifalarni bajarishga kirishadi. U o’z oldida turgan maqsadni amalga oshirish uchun ma'lum vaqt oralig’ida u yoki bu amalni bajaradi. Biror matnni kompyuterda tayyorlash uchun inson oldin uni elektr tokiga ulaydi, ekranni ishga sozlaydi, uning tugmachalarini bosish orqali harf va so’zlarni teradi, so’ngra ma'lum ma'no anglovchi matn paydo bo’ladi.

Inson faoliyati narsalarni o’zlashtirishga yo’naltirilgan sa'i - harakatlardan tashqari: a) tananing fazoviy holati, b) qiyofaning saqlanishi (tik turish, o’tirish), v) joy almashish (yurish-yugurish), g) aloqa vositalari sa'i-harakatlari qatnashadi. Odatda aloqa vositalari tarkibiga; a) ifodali sa'i- harakat (imo-ishora, pantomimika), b) ma'noli ishora, v) nutqiy sa'i- harakatlarni kiritadi.Sa'i- harakatlarning ushbu turlarida ta'kidlab o’tilganidan tashqari mushaklar, hiqildoq, tovush paychalari, nafas olish a'zolari ishtirok etadi. Demak, narsalarni o’zlashtirishga qaratilgan harakatning ishga tushishi muayyan sa'i- harakatlar
tizimining amalga oshirilishini anglatadi. Bu hodisa ko’p jihatdan harakatning amalga oshishi, shart-sharoitlarga bog’liq. Jumladan: a) kitobni olish qalamni olishdan boshqacharoq tarzdagi sa'i-harakatni taqazo etadi, b) avtomobilni haydash velosepedda uchishga qaraganda o’zgacha sa'i-harakat talab qiladi, v) ellik kilogramm shtangani ko’tarishda bir pudlik toshga qaraganda ko’proq quvvat sarflanadi, g) kartonga katta shaklni joylashtirish, qiyin kechadi.
Yuqorida keltirilgan misollar turlicha ob'ektlarga taalluqli bo’lishiga qaramay, ularda harakatning maqsadi yagonadir. Ob'ektlarning turlicha ekanligi sa'i-harakatlarning oldiga va mushak faoliyati tuzilishiga har xil talablarni qo’yadi. Ushbu voqelik rus olimlari P.K.Anoxin, N.A. Bernshteyn, E.A.Asratyanlarning tadqiqotlarida isbotlab berilgan. Ularning umumiy mulohazalariga qaraganda, mushaklarning faoliyati sa'i - harakat vazifasi bilan emas, balki mazkur sa'i-harakat ro’y beradigan shart-sharoitlar bilan boshqarilish mumkin. Mushaklar bu o’rinda sa'i- harakatlarning yo’nalishini va tezligini ta'minlash uchun xizmat qiladi, har xil qarshiliklarni (hajm, kuch, vazn ta'siri) muayyan darajada susaytiradi.
Sa'i-harakatlarning nazorat qilish jarayoni va ularni boshqarish teskari aloqa tamoyiliga binoan ro’yobga chiqadi. Ushbu hodisani amalga oshish imkoniyati quyidagi omillarga bevosita bog’liq holda kechadi: a) sezgi a'zolari aloqa kanali vazifasini bajargan taqdirda; b) ular axborot manbai sifatida harakat rolini o’ynaganda; v) sa'i-harakatlarni aks ettiruvchi alomatlar bu jarayonda xabar yetkazuvchi sifatida qatnashganida va boshqalar. Ta'kidlab o’tilgan omillar orqali amalga oshadigan teskari aloqaning bunday shaklini (ko’rinishini) rus tadqiqotchisi P.K.Anoxin teskari afferentatsiya deb atagan. Afferentasiya (lotincha afforens keltiruvchi degan ma'noni anglatadi) tashqi qo’zg’atuvchilardan hamda ichki organlardan axborotni qabul qiluvchi hissiy a'zolardan markaziy nerv sistemasiga kelib tushuvchi nerv impulslarining doimiy oqimini bildiradi. To’g’ri aloqa axborotlarning tashqaridan kirib borishini anglatib kelsa, teskari afferentasiya uning aks holatini namoyon qiladi. Sa'i - harakatlarning hammasi ham organlarning faoliyatini tushuntirish uchun xizmat qiladi va nazorat (boshqaruv) jarayoni qanday kechishini tahlil etish imkoniyatiga ega.
Faoliyat tarkibiga kiruvchi sa'i-harakatlar tizimi oxir oqibatda mazkur harakatning maqsadi bilan nazorat qilinadi, baholanadi va to’g’rilab turiladi. Maqsad miyada faoliyatning bo’lg’usi mahsuloti timsoli, o’zgaruvchan andazasi tarzida vujudga kelishi mumkin. Ezgu niyatga aylangan bo’lg’usi andoza bilan harakatning amaliy natijasi qiyoslanadi, o’z navbatida andoza sa'i-harakatni yo’naltirib turadi. Ana shu holatning turlicha psixofiziologik talqinlari mavjud bo’lib, ular "Bo’lg’usi harakat modellari", "sa'i-harakat dasturi", "maqsadning dasturi", "miyada harakatning o’zi oldindan hosil qiladigan andozalari" singari tushunchalarida o’z ifodasini topadi. Jumladan, ularning eng muhimlari; "harakat akseptori" va "Ilgarilab aks ettirish" (P.K.Anoxin), "harakat-lantiruvchi vazifa" va "Bo’lg’usi ehtiyoj andozasi" (N.A.Bernshteyn), "Zaruriy mohiyat " va "Kelajak andozasi" (Mittelshtedt, U.Eshbi) va boshqalar. Sanab o’tilgan tadqiqotchilarning talqinlari ilmiy faraz (taxmin) tarzida berilganligi tufayli ular miyada qanday aks etilishi mumkinligini mukammal bilishga qodir emasmiz. Lekin ularning miyada
ilgarilab aks ettirish to’g’risidagi mulohazalari, bu borada tasavvur-larning yaratilishi psixologiya fani uchun ijobiy ilmiy voqelik bo’lib hisoblanadi.
Narsalar bilan qilinadigan ish-harakatidan tashqari, odamning faoliyatini badanning ma'lum vaziyatini va qiyofasini saqlab turishni ta'minlaydigan harakatlar, organizmning bir joyidan ikkinchi joyiga o’rin almashtirishi, kommunikasiyani ta'minlaydigan harakatlar, ifodali harakatlar va nutq harakatlari mavjud.
Narsalar bilan qilinadigan ishlarni bajarish ma'lum tizimdagi harkatlarni amalga oshirishdan iborat. Harakatlar tizimi va maqsadi bilan, bu maqsad yo’naltirilgan narsalar xususiyati va ish sharoiti bilan bog’liqdir. Masalan, stakan va qalamni olish, piyoda va chang’ida yurish, og’ir va engil narsani boshqa joyga olib qo’yish, mayda va katta mixni qoqish, gantel va shtangani ko’tarish, harakatlari bir-biridan farq qiladi.
Harakatning boshqarilishi va uning natijalarini erishiladigan pirovard maqsad, taqqoslash yo’li bilan doim nazorat qilib boriladi va to’ldirib turiladi. Unday nazorat sezgi a'zolari yordami bilan erishilishi mumkin bo’lgan narsalar tashkil etadi. Demak, maqsad miyada, kelajakdagi faoliyat natijasida, tilakdagi kelajak modeli bilan ishning mazkur natijalari taqqoslanadi, xuddi ana shu ishning qay yo’sinda bo’lishi boshqariladi.
Harakatlarning istagan bir tomonlarini ularning motor, sensor va markaziy tarkibiy qismlari deb atash mumkin. Ishni amalga oshirishda bajaradigan vazifalariga muvofiq, ular ishni ijro qiluvchi, boshqaruvchi deb belgilanishi mumkin. Bu vazifalarning har birini kishi ongli va ongsiz ravishda bajarishi mumkin. Odam talaffuz qilmoqchi bo’lgan gapning grammatik shakli va mazmuni hamisha ong yordamida oldindan payqab olinadi. Odatda, ishdan ko’zlangan maqsad va shuning bilan birga ishning umumiy xarakteri hamma vaqt anglab olinadi. Masalan, velosipedda ketayotgan odam mutlaqo ongsizlik holatida buning uddasidan chiqa olmaydi.
Bajariladigan harakatning ma'lum tomonlari dastavval to’la anglab boshqarishni talab qilinadi, undan keyin ishning bajarilishi ongning ishtirokini borgan sari kamroq talab qiladi. Bunday hollarda ishning bajarilishi avtomatlashadi. Odamdagi maqsadga muvofiq harakatlarning amalga oshirilishi va avtomatlashuvi malaka deb aytiladi. Ishning tuzilishi shunday qisman avtomatlashuvi tufayli o’zgarish imkoniyati quyidagidan iborat:

1. 
   Harakatlarni ijro qilish usullarining o’zgarishi. Bundan avval har biri alohida-alohida bajarilgan ayrim harakatlar bir butun harakat tarkibidagi oddiy harakatlar o’rtasida hech qanday "to’xtab qolish" va tanaffuslar bo’lmaydigan bitta yaxlit aktga aylanadi. Masalan, kotibaning o’rganayotgan haydovchi, yozishni o’rganayotgan bola harakatini ko’rish mumkin.
   
2. 
   Ishni bajarishda sensor, ya'ni hissiy nazorat usullarining o’zgarishi. Ishni bajarish ustidan qilinadigan ko’rish nazorati ko’p jihatdan muskul nazorat bilan almashinadi. Masalan, mashinistkaning xat yozishdagi, haydovchi motor ovozidagi, po’lat quyuvchi metal rangining o’zgarishini farq qiladi.
   
3. 
   Ish-harakat markaziy boshqaruvchi usullarining o’zgarishi. Diqqat ish- harakatining usullarini idrok qilishdan ozod bo’ladi va asosan ish-amalning hamda
   

natijalarni idrok qilishga qaratiladi. Ayrim hisoblash, qarorga kelish va boshqa intellektual operasiyalar tez va birlashgan holda "intuitiv" bajarila boshlaydi.
Malaka faoliyat tarkibida o’ziga xos o’rin tutadi. Malaka deb mashq qilish jarayonida ish harakatlar bajarilishining avtomatlashgan usullariga aytiladi. Malaka ish unumdorligining ortishiga, vaqtni tejashga, aqliy faoliyatni bir muncha muhimroq narsalarga safarbar qilishga imkon beradi. Malaka quyidagicha hosil qilinadi:

1.